Według stanu na koniec 2015 r. wymagalne zaległości podatkowe wyniosły prawie 59 mld zł, w tym zaległości w podatku od towarów i usług prawie 43 mld zł[1]. W ogólnej kwocie zaległości zarejestrowane w urzędach skarbowych stanowiły 86,1%, a zaległości zarejestrowane w izbach celnych 13,9%.
W porównaniu do stanu na koniec 2014 r. zaległości wzrosły o 43,4%.
W porównaniu do stanu na koniec 2009 r. zaległości wzrosły ponad trzykrotnie (o 209,4%), w tym zaległości w podatku od towarów i usług wzrosły ponad czterokrotnie (o 325,7%). Ponad trzy czwarte zaległości stanowiły zaległości największych dłużników (powyżej jednego mln zł).
Wzrost zaległości wynikał głównie z trudności w egzekwowaniu należności ustalonych przez dyrektorów urzędów kontroli skarbowej w trybie art. 108 ustawy o podatku od towarów i usług - chodzi o tzw. puste faktury wystawione przez firmy „słupy”. Postępowania egzekucyjne wobec podmiotów dokonujących oszustw podatkowych były mało skuteczne. Wpłaty do budżetu w latach 2013-2014 i w I półroczu 2015 r. wyniosły zaledwie 1,3% kwot wynikających z decyzji wymiarowych urzędów kontroli skarbowej (12,4 mld zł). Zaległości z tego tytułu były więc właściwie nieściągalne, ale zwiększały się wraz ze wzrostem wykrywalności oszustw podatkowych. Należy liczyć się z tym, że w najbliższych latach zaległości te będą się przedawniać. Do ich egzekwowania konieczna jest zmiana metod działania i stosowanie narzędzi właściwych do ścigania przestępstw. Istotne jest identyfikowanie zagrożeń i wykrywanie organizatorów przestępstw podatkowych celem eliminowanie ich z rynku, uniemożliwienia im dalszego prowadzenia przestępczej działalności i generowania dalszych nieściągalnych zaległości.
W 2014 r. odpisano z powodu przedawnienia zaległości na kwotę 1,7 mld. Było to mniej niż w 2009 r. o 22,1%. W 2015 r. tylko w urzędach skarbowych z tytułu przedawnienia odpisano kwotę 1,7 mld zł (w izbach celnych odpisano 460,4 mln zł).
W urzędach skarbowych w badanych sprawach głównymi przyczynami przedawniania się zobowiązań podatkowych były brak majątku i brak możliwości stosowania skutecznych środków egzekucyjnych, zwłaszcza wobec podmiotów uczestniczących w wyłudzaniu podatku. Kontrolowane urzędy podejmowały działania w celu zmniejszenia zaległości. W siedmiu urzędach skarbowych stwierdzono wprawdzie nieprawidłowości, które mogły przyczynić się do przedawnienia około 10% badanych zobowiązań podatkowych, jednak nieprawidłowości te miały miejsce głównie w latach 2002-2010. NIK stwierdziła natomiast opóźnienia w odpisywaniu przedawnionych zaległości, które dotyczyły 17,3% liczby i 20,5% kwoty badanych zaległości.
Wprowadzone przez Ministerstwo Finansów zmiany i usprawnienia w działalności służb skarbowych wpłynęły na szybsze i skuteczniejsze odzyskiwanie należności od podatników legalnie prowadzących działalność gospodarczą, zwłaszcza działania zmierzające do zwiększenia poziomu dobrowolnych wpłat i dyscypliny podatników oraz usprawnienia procesu egzekucji administracyjnej w ramach tzw. „miękkiej egzekucji”. Wykorzystanie możliwości przypominania podatnikom o nieuregulowanych zobowiązaniach (za pomocą sms, e-maili, drogą telefoniczną) przyniosło pozytywny efekt w postaci wpływów z dobrowolnych wpłat podatku, zmniejszenia liczby wystawianych tytułów wykonawczych i prowadzonych postępowań egzekucyjnych, które są długotrwałe i kosztowne dla obu stron.
Do pozytywnych aspektów kontrolowanej działalności można zaliczyć także wprowadzenie rozwiązań w celu lepszego wykrywania oszustw podatkowych, takich jak jednolity plik kontrolny, mechanizm tzw. odwrotnego obciążenia w podatku VAT, instytucja odpowiedzialności solidarnej nabywcy, a także powołanie w 2014 r. Centrów Kompetencyjnych: Spraw Wierzycielskich i Egzekucji Administracyjnej, jako oddziałów ds. standaryzacji. W znacznej części jednak ocena efektów tych zmian będzie możliwa w późniejszym terminie.
NIK zwraca uwagę, że nie zostały sfinalizowane prowadzone od 2007 r. działania Ministra Finansów w zakresie kompleksowej nowelizacji ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, mające na celu usprawnienie postępowania egzekucyjnego i zabezpieczającego. Nie wprowadzono także jednolitych standardów dla komórek egzekucyjnych.
Pomimo podejmowanych działań przez Ministra Finansów i inne organy, nie została uchwalona zmiana w art. 70 Ordynacji podatkowej w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 października 2013 r. (SK 40/12), stwierdzającym niekonstytucyjność zasad przedawnień zobowiązań podatkowych zabezpieczonych hipoteką i zastawem skarbowym. Z punktu widzenia poszanowania standardów państwa prawa wykonanie zalecenia wynikającego z treści tego wyroku wymaga pilnej interwencji ustawodawcy. Skutkiem uchylenia art. 70 § 8 Ordynacji podatkowej może być konieczność przyśpieszenia na masową skalę postępowań egzekucyjnych z rzeczy obciążonych hipoteką lub zastawem skarbowym (dotyczy ok. 6,2 mld zł zobowiązań zabezpieczonych hipoteką i około 2 mld zł zabezpieczonych zastawem skarbowym).
Wnioski:
NIK wnioskowała do Ministra Finansów o:
- wyposażenie organów egzekucyjnych w niezbędne narzędzia i instrumenty umożliwiające egzekwowanie podatku z wydawanych decyzji, m.in.:
- ułatwienie wierzycielom, organom egzekucyjnym oraz organom właściwym do dokonania zabezpieczenia na majątku podatnika dostępu do baz danych (rejestrów) w celu poszukiwania majątku dłużników podatkowych i osób trzecich zobowiązanych do zapłaty podatku, a także kontaktu z osobami upoważnionymi do reprezentowania podmiotu,
- wypracowanie we współpracy z właściwymi organami zapewnienia zgodności ze stanem faktycznym danych rejestracyjnych podmiotu w organie podatkowym i w Krajowym Rejestrze Sądowym,
- zwiększenie współpracy organów podatkowych i organów kontroli skarbowej z Generalnym Inspektorem Kontroli Finansowej, prokuraturą i Policją w celu identyfikowania zagrożeń i wykrywania organizatorów przestępstw podatkowych,
- egzekwowanie od podległych organów podejmowania działań mających na celu eliminację z rynku podmiotów uczestniczących w przestępstwie podatkowym, dokonujących nielegalnych transakcji, w tym wykreślania oszustów z rejestru podatników VAT.
Nadal aktualny jest wniosek o wypracowanie rozwiązań zmierzających do zahamowania wzrostu zaległości podatkowych.
Ponadto niezbędne jest wypracowanie w porozumieniu z innymi organami państwa koncepcji wykonania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 października 2013 r., sygn. akt SK 40/12, z uwagi na wartość zobowiązań podatkowych zabezpieczonych hipoteką i zastawem skarbowym.
[1] Dane na dzień zatwierdzenia Informacji. Po korekcie Ministerstwa Finansów z czerwca 2016 r. zaległości wynosiły 58.990 mln zł, w tym zaległości podatku VAT 42.556 mln zł, a przedawnione zaległości 2.158 mln zł.