Skontrolowane samorządy były właściwie przygotowane do realizacji zadań w zakresie udostępniania informacji publicznej i większość z nich realizowały prawidłowo. Wykryte przez NIK nieprawidłowości dotyczyły przyjętych w samorządach regulacji ograniczających dostęp do informacji publicznej, jej nieterminowego udostępniania na wniosek, a także nieudostępniania lub niewłaściwego udostępniania informacji publicznej w BIP.
Prawo obywatela do informacji publicznej zapewnia art. 61 Konstytucji RP. Ustawa o dostępie do informacji publicznej (udip) wskazuje sposób realizowania tego prawa przez podmioty zobowiązane oraz formę, zakres i definicję udostępniania. Określa także jakie uprawnienia ma obywatel w zakresie dostępu do informacji publicznej.
Informacje publiczne udostępniane są m.in. poprzez zamieszczenie ich w Biuletynie Informacji Publicznej (BIP) oraz na podstawie złożonego wniosku (w formie ustnej lub pisemnej) do właściwego podmiotu. Samorządy mają obowiązek niezwłocznego udostępniania informacji publicznych, a także zapewniania ich aktualności.
Sposoby udostępniania informacji publicznej przewidziane w udip:
- Biuletyn Informacji Publicznej
- Tryb wnioskowy
- Forma ustna lub pisemna bez pisemnego wniosku
- Portal danych
- Wyłożenie lub wywieszenie Informacji
- Urządzenie umożliwiające zapoznanie z informacją (np. Infoklosk)
- Wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów i materiały z tych posiedzeń
Źródło: opracowanie własne NIK.
W latach 2019-2021 rosła liczba skarg wpływających do sądów administracyjnych na bezczynność i na przewlekłe działanie organów jednostek samorządu terytorialnego w sprawach wniosków o udostępnienie informacji publicznej.
Opis grafiki
Szacunkowa liczba skarg złożonych do Wojewódzkich Sądów Administracyjnych i rozstrzygnięć tych sądów w sprawach o udostępnianie informacji publicznych w Polsce w latach 2019-2021
| Rok | 2019 | 2020 | 2021 |
|---|---|---|---|
| Skargi na bezczynność | 647 | 639 | 811 |
| Wyroki uwzględniające skargi na bezczynność | 185 | 175 | 190 |
| Skargi na przewlekłe działanie | 14 | 16 | 46 |
| Wyroki uwzględniające skargi na przewlekłe działanie | 4 | 5 | 5 |
| Orzeczenia, w których WSA zobowiązały organ do rozpatrzenia wniosku o udostępnienie informacji publicznej | 110 | 115 | 116 |
Źródło: opracowanie własne NIK na podstawie danych przekazanych przez NSA.
NIK przeprowadziła kontrolę (w czterech urzędach marszałkowskich, czterech starostwach i ośmiu urzędach gmin), w reakcji na sygnały o trudnościach w dostępie do informacji publicznej oraz stosowaniu ww. ustawy w jednostkach samorządu terytorialnego, które są usytuowane najbliżej obywatela.
Najważniejsze ustalenia kontroli
- Wszystkie skontrolowane jednostki samorządu terytorialnego (16 jst) w latach 2020-2022 były przygotowane do realizacji obowiązków z zakresu udostępniania informacji publicznej. Jednakże w siedmiu jst przyjęto rozwiązania ograniczające dostęp do informacji publicznej.
- Niezamieszczanie lub nieterminowe zamieszczanie niektórych informacji publicznych na stronach BIP wszystkich skontrolowanych jst było, w ocenie NIK, działaniem nieprawidłowym i nierzetelnym.
- Brak zamieszczania przez 15 skontrolowanych jednostek przy niektórych informacjach metadanych, wymaganych przepisami udip, nie pozwalał na weryfikację ich prawidłowości i aktualności.
- Niektóre samorządy nie udostępniły odpowiedzi na wnioski lub udostępniły je z opóźnieniem.
Skontrolowane organy jednostek samorządu terytorialnego większość obowiązków związanych z udostępnianiem informacji publicznej realizowały zgodnie z przepisami prawa i rzetelnie.
Zgodnie z przepisami ustaw ustrojowych w statucie każdej skontrolowanej jst zawarto zapisy dotyczące udostępniania informacji publicznych. Ponadto w 12 (z 16) samorządach przyjęto dodatkowe wewnętrzne regulacje w sprawie udostępniania tych informacji. Zagadnienia realizacji obowiązku udostępniania informacji publicznej w BIP i na wniosek zawarto w pięciu jst, z kolei w siedmiu jednostkach obowiązywały procedury w zakresie jednego z trybów udostępniania informacji publicznej.
W 13 samorządach zrealizowano, wynikający z rozporządzenia w sprawie Biuletynu Informacji Publicznej, obowiązek wyznaczenia osób odpowiedzialnych za przekazywanie ministrowi właściwemu do spraw informatyzacji, informacji niezbędnych do zamieszczenia ich na stronie głównej BIP. W trzech pozostałych jednostkach zrealizowano ten obowiązek w trakcie kontroli lub tuż po jej zakończeniu.
Z ustaleń kontroli wynika, że siedem samorządów przyjęło regulacje ograniczające dostęp do informacji publicznej poprzez wprowadzenie zapisów o jej odpłatności. Określono w nich wysokość opłat za kopię strony dokumentu, za przygotowanie informacji publicznej na nośniku elektronicznym oraz za wysłanie informacji pocztą tradycyjną. Udostępnienie tych regulacji w BIP poszczególnych jednostek stanowiło informację dla zainteresowanych o kosztach, jakie powoduje złożenie wniosku o udostępnienie informacji publicznej, bez wzmianki, iż jednostka może nałożyć (ale nie musi) wymienione opłaty. Przyjęte rozwiązania kierownicy kontrolowanych jst wyjaśniali trudnością określenia poniesionych kosztów oraz wykładnią przepisu ustawy w zakresie „dodatkowych kosztów, związanych ze wskazanym we wniosku sposobem udostępnienia lub koniecznością przekształcenia informacji w formę wskazaną we wniosku”, co w ich ocenie uzasadniało wprowadzenie tych regulacji. We wszystkich jednostkach regulacje ustalające stałe opłaty zostały jednak zniesione.
Wszystkie samorządy prowadziły strony BIP, których obsługę zapewniali pracownicy jednostek, w kilku przypadkach przy wsparciu technicznym podmiotów zewnętrznych. Mimo obowiązywania regulacji wewnętrznych udostępniania informacji w BIP, nie wszystkie jednostki udostępniły każdą z objętych kontrolą informacji w BIP, a wiele nie zostało udostępnionych niezwłocznie, jak nakazywały przepisy.
NIK kontrolą objęła 15 rodzajów informacji, ale jedynie w przypadku sześciu rodzajów nie stwierdzono żadnych nieprawidłowości w udostępnianiu ich w BIP. Wykryte zaś nieprawidłowości dotyczyły:
- dwanaście samorządów, wbrew ustawie o dostępie do informacji publicznej, nie udostępniało dokumentacji przebiegu i efektów kontroli oraz wystąpień, stanowisk, wniosków i opinii podmiotów je przeprowadzających. Jst podawały np. tylko tytuły i daty kontroli nie załączając jednak dokumentacji, do czego obligowała je ustawa;
- w BIP sześciu jst nie było kompletnych lub/i aktualnych informacji na temat prowadzonych rejestrów, ewidencji i archiwów, oraz sposobu udostępniania informacji w nich zawartych;
- pięć jst nie udostępniło niezwłocznie w BIP imiennych wykazów głosowań radnych, co było niezgodne z przepisami odpowiednich ustaw;
- jedenaście jst, wbrew przepisom odpowiednich ustaw, nie udostępniło w BIP aż 78 nagrań sesji rad gminy, powiatu i sejmiku województwa;
- trzy samorządy nie udostępniły aktualnych informacji o swoim majątku;
- trzy jst nie udostępniły dziewięciu oświadczeń o stanie majątkowym osób zobowiązanych do ich złożenia (spośród 846 objętych kontrolą oświadczeń).
Nieprawidłowości przy udostępnianiu informacji publicznej w BIP dotyczyły również opatrywania każdej z udostępnionych informacji danymi o osobach je wytwarzających lub/i odpowiedzialnych za ich treść (brak tych danych stwierdzono w ponad 25 proc. Informacji), a także o osobach udostępniających informacje w BIP (brak tych danych stwierdzono w ponad 19 proc. informacji). Ponadto brakowało danych o czasie wytworzenia lub/i czasie udostępnienia ich w BIP (dotyczyło to ponad 25 proc. informacji) oraz o podmiotach udostępniających informacje w BIP (dotyczyło to ponad 13 proc. informacji).
Każda z jednostek objętych kontrolą stosowała rozwiązania chroniące przed celowym spowolnieniem dostępu do treści widocznych w BIP. Zabezpieczono również dostęp do treści tych informacji oraz zapewniono nieprzerwaną dostępność informacji w Biuletynie.
W latach 2020–2022 (do końca marca) do skontrolowanych jednostek wpłynęło łącznie 5.713 wniosków o udostępnienie informacji publicznej, z czego informacje udostępniono w 5.384 przypadkach. Tylko niewielki procent wniosków skutkował wydawaniem decyzji o odmowie udostępnienia informacji publicznej (w kolejnych latach objętych kontrolą było to odpowiednio 2,3 proc., 3,5 proc. i 1,3 proc.).
Większość samorządów zadbała o rzetelne prowadzenie rejestrów wniosków o udostępnienie informacji publicznych, choć dwa z nich nie zarejestrowały łącznie 21 wniosków o informacje publiczne, a w rejestrze informacji publicznych jednej jednostki odnotowywano również wnioski innego rodzaju.
Zasadniczo wnioski o udostępnienie informacji publicznej w skontrolowanych samorządach załatwiane były terminowo i prawidłowo, a stwierdzone nieprawidłowości były nieliczne:
- w sześciu jednostkach łącznie dziewięć informacji udostępniono po upływie terminu, bez informowania wnioskodawców, kiedy otrzymają wnioskowane informacje;
- w dwóch jednostkach, w trzech sprawach, nie udostępniono informacji wcale;
- w jednym starostwie nie wydano dwóch decyzji o umorzeniu postępowania w sprawie udostępnienia informacji publicznej;
- w jednej gminie, bez podstawy prawnej, żądano podania danych wnioskującego;
- w dwóch starostwach nie informowano wnioskodawców lub informowano z opóźnieniem o wysokości opłaty za udostępnienie żądanych informacji.
Wnioski
do organów jednostek samorządu terytorialnego o:
- wyeliminowanie regulacji ograniczających dostęp do informacji publicznej, w tym ustanawiających obowiązek wniesienia opłat za jej udostępnienie;
- podjęcie działań w celu zapewnienia udostępniania informacji publicznych w sposób i terminach określonych w ustawie o dostępie do informacji publicznej, ustawach ustrojowych i rozporządzeniu BIP.
Do Prezesa Rady Ministrów sformułowano wniosek o podjęcie działań legislacyjnych (wniosek de lege ferenda) w celu określenia w ustawie o dostępie do informacji publicznej definicji legalnej pojęcia „informacja przetworzona”.
