Transkrypcja wideo w treści artykułu
Panie Marszałku, Panie Posłanki i Panowie Posłowie
Tegoroczne sprawozdanie z działalności Najwyższej Izby Kontroli przypada w szczególnym czasie. W lutym obchodziliśmy 100-lecie istnienia NIK. Pozwolę więc sobie w tym roku zacząć od fundamentalnej refleksji na temat Najwyższej Izby Kontroli. Twórcy najwyższego organu kontroli, zarówno w II jak i w III Rzeczpospolitej, byli przekonani, że wiarygodną kontrolę budżetową oraz wykonania zadań może przeprowadzić wyłącznie organ kontroli niezależny od Rządu, którego członkom Kolegium i kontrolerom stworzone zostaną daleko posunięte gwarancje, tak aby nie obawiali się, że sformułowanie krytycznej oceny może narazić ich na jakiekolwiek negatywne reperkusje. Dlatego w opisujących działanie NIK ustawach - zarówno tej pierwszej z 1921 roku, przygotowywanej pod kierunkiem Józefa Higersbergera, jak i w tej ostatniej z 1994 roku, przygotowanej pod kierunkiem prof. Lecha Kaczyńskiego - zagwarantowano niezależność: Najwyższej Izbie Kontroli, jej kolegiantom oraz wszystkim kontrolerom.
Konstytucja - najważniejszy akt prawny, fundament porządku prawnego Rzeczpospolitej - w artykule 202 stanowi, że Najwyższa Izba Kontroli podlega jedynie Sejmowi. Jak jednak zgodnie twierdzą komentatorzy, podległość ta nie dotyczy w żaden sposób dokonywania ustaleń kontrolnych i formułowania ocen. W tym obszarze Izba, jest w pełni samodzielna i niezależna. Potwierdza to wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 1 grudnia 1998 roku.
Bez niezależnej kontroli państwowej trudno byłoby budować demokratyczne państwo prawa. Mówi o tym bardzo wyraźnie Deklaracja z Limy, przyjęta przez IX Kongres Międzynarodowej Organizacji Najwyższych Organów Kontroli (INTOSAI) w 1977 roku. Wagę tej deklaracji podkreśliła w swoich rezolucjach z 2011 i 2014 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych.
Wysoka Izbo
Z tej właśnie niezależności Najwyższej Izby Kontroli, jej kolegiantów, a zwłaszcza jej kontrolerów, niezależnie od zajmowanego stanowiska - od inspektora po radcę czy dyrektora - w dużej mierze wynika wiarygodność naszych raportów pokontrolnych oraz ich znaczenie dla obywateli.
Dostrzegają oni, że działamy niezależnie, że nasze raporty są rzetelne i obiektywne. Kiedy przyszedłem do pracy w NIK-u, 6 lat temu dobrze pracę Izby oceniała ok 1/3 Polaków. Dzisiaj w najnowszym badaniu jest to blisko 50 procent dorosłych Polaków - co ważne, niezależnie od sympatii politycznych - uważa, że NIK pracuje dobrze lub bardzo dobrze. Podkreślę, ta liczba osób pozytywnie oceniających pracę Izby wzrasta w ostatnich latach, dlatego też Najwyższa Izba Kontroli jest obecnie w Polsce jedną z najlepiej ocenianych instytucji. Doceniają to także osoby, pochodzące z różnych środowisk politycznych, były premier Jerzy Buzek wielokrotnie podkreślał niezwykłą rzetelność i profesjonalizm kontrolerów NIK, zaangażowanie w pracę kierownictwa Izby.
Obecny Prezydent Andrzej Duda, goszcząc kilka dni temu prezesów organów kontroli państw całej Unii Europejskiej, czyli tzw. Komitet Kontaktowy, któremu przewodniczyłem, podkreślił fakt (pozwolę sobie zacytować) - „Najwyższa Izba Kontroli w Polsce cieszy się niezwykłym uznaniem, ogromną estymą i wielkim szacunkiem, a NIK i jej kontrolerzy przestrzegają najwyższych standardów.”
Raporty NIK są również bardzo cenione przez przedstawicieli mediów oraz przez zewnętrznych, branżowych ekspertów, tak krajowych, jak i zagranicznych. Podkreślają oni wysoką jakość prezentowanych przez NIK ustaleń, ocen i wniosków oraz ich istotne znaczenie dla procesu naprawy państwa.
Bardzo ważne dla oceny współczesnej kondycji NIK jest zaufanie jakim Izba cieszy się na arenie międzynarodowej. NIK jest obecnie w zarządzie EUROSAI (Europejskiej Organizacji Najwyższych Organów Kontroli) gdzie pełnię funkcję wiceprzewodniczącego tej organizacji, oraz w zarządzie Międzynarodowej Organizacji Najwyższych Organów Kontroli (INTOSAI) gdzie reprezentuję Europę. To nie tylko wyraz zaufania do naszej organizacji, ale także docenienie naszej międzynarodowej aktywności. Niemal każdego roku NIK jest wybierana przez różnego rodzaju gremia do pomocy kolejnym krajom, które mają europejskie aspiracje oraz do audytowania prestiżowych instytucji i organizacji takich jak CERN, Rada Europy czy Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD).
Wskazując przy okazji sprawozdania za rok 2018 na obiektywne i zewnętrzne źródła oceny Najwyższej Izby Kontroli, nie sposób pominąć jeszcze jednego bardzo ważnego dla nas źródła - opinii wyrażanych na temat NIK przez poszczególne komisje sejmowe, z którymi na co dzień współpracują kontrolerzy ze wszystkich departamentów i delegatur Najwyższej Izby Kontroli.
Posłowie z tych komisji znają zawarte w naszych raportach ustalenia, cenią dołączone analizy systemowe, podzielają sformułowane wnioski. Wszystkie komisje sejmowe przedstawiające swoje opinie na rzecz KOP oceniły pracę Najwyższej Izby Kontroli pozytywnie i bez uwag. Bardzo za ten obiektywny osąd dziękuję.
Dobre oceny zewnętrzne Najwyższej Izby Kontroli, płynące z wielu źródeł (także ze strony audytora badającego NIK na zlecenie Sejmu), świadczą, że Izba funkcjonuje prawidłowo, że jej kadra kontrolerska i kierownicza jest dobrze przygotowana do wykonywania zadań, a przyjęte metody i standardy przeprowadzania kontroli są odpowiednio dobrane do stojących przed Izbą wyzwań. Budując nasz system zapewnienia jakości pracy korzystaliśmy z międzynarodowych standardów kontroli państwowej, zwłaszcza Standardów Kontroli Jakości INTOSAI, czyli Międzynarodowej Organizacji zrzeszającej Najwyższe Organy Kontroli na świecie.
Wysoki Sejmie
Wszystkie szczegółowe dane dostarczyliśmy Paniom Posłankom i Panom Posłom w naszym obszernym „Sprawozdaniu z działalności Najwyższej Izby Kontroli w 2018 roku”.
Zwrócę więc uwagę, ze względu na ograniczone ramy czasowe wystąpienia sejmowego, na najważniejsze liczby obrazujące pracę NIK oraz wspomnę o kilku kluczowych problemach oraz o niektórych wybranych kontrolach. Resztę znajdą Państwo w naszym blisko 500 - stronicowym opracowaniu.
Najwyższa Izba Kontroli przeprowadziła w 2018 roku łącznie 2325 kontroli, o 129 więcej niż w roku poprzednim. Kontrolami tymi objęliśmy 1828 podmiotów.
Obszary istotne z punktu widzenia obywateli i funkcjonowania państwa zostały zbadane w 111 kontrolach planowych. W tej liczbie mieści się również kontrola wykonania budżetu państwa, która traktowana jako jedna, w istocie w 2018 roku składała się z 285 kontroli przeprowadzonych w 267 jednostkach.
Tworząc plan pracy na rok 2018 korzystaliśmy także z sugestii komisji sejmowych. Komisje te zaproponowały nam do planu na 2018 rok 78 tematów. W różnym zakresie wykorzystaliśmy te propozycje w 94 procentach.
Oprócz kontroli planowych NIK zrealizowała także 91 kontroli doraźnych, najczęściej w reakcji na napływające do Izby sygnały o poważnych nieprawidłowościach. Istotnym źródłem inspirującym nas do podjęcia kontroli doraźnych były skargi kierowane do NIK. W 2018 roku napłynęło do Izby 4318 skarg i wniosków. Wśród nich blisko 2,5 procent stanowiły skargi i wnioski przekazane przez posłów, senatorów oraz organy Sejmu i Senatu. Wszystkie skargi, uporządkowane wedle grup tematycznych, zainicjowały wiele naszych kontroli lub zostały przesłane do właściwych organów.
Na zlecenie NIK inne organy kontrolne przeprowadziły 146 kontroli doraźnych, oraz udostępniły nam wyniki kolejnych 14 kontroli.
Izba współdziałała w 7 kontrolach z najwyższymi organami kontroli z innych państw, przygotowując międzynarodowe raporty.
W 2018 roku NIK przedłożyła Sejmowi 191 informacji o wynikach kontroli planowych (w tym dotyczących wykonania budżetu) oraz niektórych kontroli doraźnych. Przedstawiciele NIK uczestniczyli łącznie w 316 posiedzeniach Komisji Sejmowych.
W 2018 r. Najwyższa Izba Kontroli sformułowała 140 wniosków de lege ferenda, w tym w 108 określiliśmy propozycje zmiany regulacji ustawowych.
Poziom realizacji tych wniosków po upływie niecałego roku wynosi zazwyczaj około 10 procent. I tak jest obecnie. Trzeba jednak pamiętać, że proces legislacyjny trwa niekiedy wiele lat i jest niezależny od Najwyższej Izby Kontroli. Przypomnę też, że wnioski NIK nie są obligatoryjne.
Natomiast jeśli spojrzymy na poziom realizacji wniosków de lege ferenda w dłuższej perspektywie czasowej, np. pięciu lat, to okazuje się, że blisko 1/3 wniosków z lat 2014 -2018 została już zrealizowana.
Trzeba koniecznie w tym miejscu wspomnieć, że w roku 2018 NIK oprócz 140 wniosków de lege ferenda zawartych w informacjach, sformułowała w swoich wystąpieniach 4851 wniosków pokontrolnych (o ponad 300 wniosków więcej niż w 2017 roku). Ponad 80 procent z tych wniosków, zostało już zrealizowanych lub jest w trakcie realizacji.
Można więc stwierdzić, bez żadnej przesady, że kontrolowane instytucje korzystają z większości formułowanych przez nas wniosków. M.in. w ten właśnie sposób NIK przyczynia się każdego roku do poprawy funkcjonowania Państwa.
Wysoki Sejmie
Korzyści finansowe uzyskane przez Skarb Państwa w wyniku kontroli NIK z roku 2018 sięgają kwoty blisko 44 mln zł. Jest to wymierny efekt naszych kontroli. Podobnie jednak jak w sprawie wniosków de lege ferenda proces pozyskiwania korzyści dla Skarbu Państwa bywa czasochłonny. Np. w sierpniu 2017 roku Komisja Europejska wydała decyzję, która nakazywała Polsce odzyskanie od spółki Autostrada Wielkopolska SA prawie 900 milionów złotych wraz z odsetkami. Wszystko zaczęło się od naszej kontroli z 2010 roku, kiedy to stwierdziliśmy, że rząd wypłacił prywatnym operatorom zbyt wysokie rekompensaty za zwolnienie ciężarówek z opłat za jazdę po autostradach. W marcu 2018 roku spółka wpłaciła na rachunek sum depozytowych Ministra Finansów ponad 1,3 miliarda złotych. Bywa więc, wcale nie rzadko, że efekty pracy Najwyższej Izby Kontroli są rozłożone w czasie.
Podobnie jest z zawiadomieniami o popełnionych przestępstwach i wykroczeniach. NIK złożyła w 2018 roku w związku z prowadzonymi kontrolami 96 zawiadomień do organów ścigania o 17 więcej niż rok wcześniej. Informacje o ostatecznych efektach tych zawiadomień napływać będą do Izby w kolejnych latach.
Złożyliśmy też w 2018 roku 58 zawiadomień do rzeczników dyscypliny finansów publicznych, w których ujawniliśmy 259 czynów dotyczących naruszenia dyscypliny finansowej, popełnionych przez 75 osób.
Wysoka Izbo
Ramy czasowe mojego wystąpienia nie pozwalają mi na przedstawienie zbyt wielu wyników poszczególnych kontroli. Wszystkie one były jednak już omawiane na posiedzeniach komisji sejmowych, prezentowane w mediach (niekiedy z typowymi dla niektórych tytułów uproszczeniami) oraz komentowane na różnego rodzaju seminariach, sympozjach i konferencjach.
Pozwólcie Państwo jednak na wymienienie przynajmniej kilku ważnych kontroli z 2018 roku.
Jedną z najważniejszych była kontrola działań na rzecz ochrony powietrza przed zanieczyszczeniami. Nasz raport na ten temat zaprezentowaliśmy we wrześniu 2018 roku. Stwierdziliśmy, że na terenie UE Polska jest jednym z krajów z najgorszą jakością powietrza. Oceniliśmy, że działania stosownych ministerstw, ale także samorządów wojewódzkich i gminnych (z wyjątkiem nielicznych przypadków) były daleko niewystarczające. Znajomość metodyki kontrolnej dotyczącej badania działań na rzecz jakości powietrza zaowocowała powierzeniem NIK koordynacji międzynarodowej kontroli, która została przeprowadzona przez najwyższe organy kontroli z 14 państw. Raport z tej kontroli zawierał także ustalenia na temat zanieczyszczeń pochodzących z ruchu samochodowego.
Zaangażowanie NIK w ochronę powietrza zostało zauważone przez Bank Światowy. Raport zaowocował również podpisaniem przez NIK porozumienia z Global Compact - agendą ONZ i Alarmem Smogowym - ruchem społecznym zrzeszającym lokalne alarmy smogowe z całego kraju, którego celem jest poprawa jakości powietrza w Polsce.
Dostrzegając wpływ ochrony środowiska na życie i zdrowie obywateli, NIK przeprowadziła też kontrolę utrzymania i eksploatacji sieci wodociągowych w miastach.
Kolejnym ważnym obszarem wpływającym na życie obywateli jest organizacja i funkcjonowanie systemu ochrony zdrowia.
Poświęciliśmy temu zagadnieniu szereg kontroli w 2018 roku, badając m.in. dostępność i czas oczekiwania na świadczenia zdrowotne - niestety w 30 proc. zakresów świadczeń czas oczekiwania w kolejce do lekarza uległ pod koniec 2017 roku wydłużeniu, w porównaniu z 2016 rokiem.
W innej kontroli stwierdziliśmy, że system opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą w wieku szkolnym, szczególnie w zakresie profilaktyki, nie gwarantuje bezpieczeństwa zdrowotnego tej grupie wiekowej, o czym świadczy zwiększająca się liczba dzieci i młodzieży z problemami zdrowotnymi.
Temat ochrony zdrowia jest dla Najwyższej Izby Kontroli tak ważnym zagadnieniem, że przygotowaliśmy całościowy raport - swego rodzaju megainformację - opierając się na ustaleniach z ponad 70 kontroli (w tym wielu z 2018 roku) a także na opiniach lekarzy, dyrektorów i przedstawicieli organów założycielskich szpitali, osób zarządzających służbą zdrowia oraz organizacji zrzeszających pacjentów. Nasz raport spotkał się ze znakomitym przyjęciem wśród zewnętrznych ekspertów. Jest dostępny dla wszystkich, którzy chcą zapoznać się z najważniejszymi problemami występującymi w obszarze ochrony zdrowia oraz rekomendacjami Najwyższej Izby Kontroli.
Od wielu lat zajmujemy się też w NIK problemami związanymi ze ściągalnością podatków, w tym podatku VAT. W 2018 roku kontynuowaliśmy kontrole w tym obszarze, doceniając większą skuteczność aparatu skarbowego w zapobieganiu wyłudzeniom podatku VAT.
Troszcząc się o prawidłowe wydatkowanie środków publicznych zainteresowaliśmy się problemami związanymi z zarządzaniem spółkami Skarbu Państwa i sprawowania nadzoru właścicielskiego. Sygnały na temat nieprawidłowości płynęły do nas m.in. z komisji sejmowych. Skontrolowaliśmy wydatki spółek Skarbu Państwa na działalność sponsoringową, medialną i usługi doradcze. 20 zbadanych przez nas spółek wydało ponad 1,5 mld zł na działalność sponsoringową oraz zakup usług doradczych i medialnych. Do najważniejszych nieprawidłowości zaliczyliśmy wydawanie pieniędzy na sponsoring pomimo ujemnego wyniku finansowego, sponsorowanie przedsięwzięć, które nie zostały ujęte w planach, a także niegospodarne wydawanie środków.
W 2018 roku badaliśmy też m.in. funkcjonowanie Polskiej Grupy Zbrojeniowej oraz wypłaty odpraw w wybranych Spółkach Skarbu Państwa. Raporty są już gotowe, wkrótce trafią do Sejmu.
Niektóre nasze informacje o wynikach kontroli przesyłamy do Sejmu w trybie właściwym dla informacji niejawnych. W 2018 roku sprawdzaliśmy m.in. jak Polska jest przygotowana na zagrożenia związane z terroryzmem. Ważny i obszerny raport w tej sprawie skierowaliśmy niedawno do Sejmu.
Wysoki Sejmie
Najważniejszą rolą Najwyższej Izby Kontroli jest dostarczanie - parlamentarzystom, przedstawicielom władzy wykonawczej oraz co najważniejsze - wszystkim obywatelom - rzetelnej, pogłębionej i obiektywnej informacji o różnych istotnych obszarach. Wolni obywatele muszą bowiem wiedzieć jak agendy rządowe i samorządowe wykonują swoje ustawowe zadania oraz jak wydają publiczne pieniądze.
Wydaje się, że dzisiaj, sto lat po powstaniu Najwyższej Izby Kontroli, jej znaczenie staje się jeszcze większe. W dobie szumu informacyjnego, zagrożenia celowymi manipulacjami i kreowaną dezinformacją trudno sobie wyobrazić istnienie demokratycznego kraju bez rzetelnej, pogłębionej i obiektywnej informacji dostarczanej przez niezależną instytucję odpowiedzialną za kontrolę państwa.
Wysoki Sejmie
Kończę swoją konstytucyjną, sześcioletnią kadencję Prezesa NIK. Pozostawiam Izbę w bardzo dobrym stanie. Nie tylko cenioną wysoko przez opinię publiczną, ekspertów zewnętrznych, instytucje międzynarodowe, dziennikarzy oraz parlamentarzystów, ale przede wszystkim niezależną i apolityczną. Wszystko to jest zasługą nie tyle moją, co ponad 1600 znakomicie wykształconych i solidnie przygotowanych do wykonywania zadań kontrolerów NIK (od szeregowych inspektorów poczynając na dyrektorach kończąc) oraz pracowników wsparcia technicznego i administracyjnego. Jestem im wszystkim bardzo wdzięczny za codzienną służbę.
Właśnie na temat tej codziennej służby 1600 osób zatrudnionych w NIK jest to dzisiejsze sprawozdanie. To ich pracę dzisiaj Państwo oceniacie. Proszę więc oddzielić ocenę mojej osoby, zwłaszcza w tym zakresie jakim zajmuje się niezależny Sąd, od oceny kontrolerów i pracowników Najwyższej Izby Kontroli.
Proszę Panie Posłanki i Panów Posłów o przyjęcie naszego sprawozdania za rok 2018. Kontrolerzy NIK i wspomagający ich pracownicy Izby zasługują na szacunek i docenienie.
