Prezes NIK Marian Banaś, na posiedzeniu plenarnym Sejmu, przedstawił posłankom i posłom Sprawozdanie z działalności NIK w 2020 roku.
Szanowna Pani Marszałek, Panie Posłanki, Panowie Posłowie,
Zgodnie z konstytucyjnym i ustawowym obowiązkiem, przedstawiam Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej zatwierdzone przez Kolegium NIK Sprawozdanie z działalności Najwyższej Izby Kontroli w 2020 roku.
Jako naczelny organ kontroli państwowej, którego raporty są źródłem rzetelnej informacji o stanie państwa, opieramy się na wartościach i zasadach, którym pozostajemy wierni od ponad stu lat – bezstronności, rzetelności i oddaniu służbie państwu i społeczeństwu.
Najwyższa Izba Kontroli wykonuje swoje zadania na podstawie rocznego planu pracy, uchwalonego przez Kolegium NIK i przedłożonego Sejmowi.
Wysoka Izbo,
Najwyższa Izba Kontroli, wykonując swoje zadania, zrealizowała w 2020 r. 91 tematów kontroli planowych, w tym kontrolę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej.
Przeprowadziliśmy również doraźne postępowania kontrolne w 63 tematach.
NIK zrealizowała łącznie 2007 kontroli jednostkowych w 1629 podmiotach i sformułowała 4548 wniosków pokontrolnych. Ponadto zgłosiliśmy 122 wnioski de lege ferenda.
Do organów ścigania złożyliśmy 55 zawiadomień o możliwości popełnienia przestępstw lub wykroczeń. Przesłaliśmy też zawiadomienia do rzeczników dyscypliny finansów publicznych.
Wymiernym efektem naszej pracy są finansowe rezultaty kontroli:
- kwoty wydatkowane z naruszeniem prawa – to ponad 345 mln zł.
- kwoty wydatkowane w następstwie działań stanowiących naruszenia prawa – to ponad 136 mln zł.
- a korzyści finansowe – prawie 12 mln zł.
O wciąż rosnącym zaufaniu do Najwyższej Izby Kontroli niech świadczy fakt, że tylko w minionym roku wpłynęło do Izby 5577 skarg, wniosków oraz wniosków o przeprowadzenie kontroli. Wnioskodawcami były w głównej mierze osoby prywatne, ale także posłowie, senatorowie, radni oraz organizacje społeczne i związkowe. Po ich analizie aż 209 spraw zbadano lub zaplanowano do wykorzystania w ramach kontroli.
Szereg innych wsparło procesy projektowania działań kontrolnych zaś wszystkie zostały poddane analizie i zasiliły bazę informacyjną Najwyższej Izby Kontroli.
Wysoki Sejmie,
Najwyższa Izba Kontroli w roku 2020 opublikowała i sformułowała o 609 wniosków pokontrolnych więcej niż w roku poprzednim.
W Sprawozdaniu z działalności Najwyższej Izby Kontroli w 2020 r. przedstawione zostały ważniejsze ustalenia kontroli w podziale na sześć obszarów funkcjonowania państwa.
W obszarze bezpieczeństwo ekonomiczne państwa NIK kontrolowała m.in. kwestie związane z systemem finansów, stabilnością finansową i systemem podatkowym.
Kontrola zarządzania długiem publicznym i płynnością jednostek sektora finansów publicznych okazała się uzasadniona w związku ze wzrostem obciążeń dla finansów publicznych, spowodowanym przeciwdziałaniem epidemii.
NIK zajęła się też problemem nadzoru nad spółkami z udziałem Skarbu Państwa, procedurami zakupowymi prowadzonymi przez te spółki czy gospodarowaniem nieruchomościami Skarbu Państwa.
Poddała też ocenie zarządzanie portfelem kapitałowym i inwestycyjnym Agencji Rozwoju Przemysłu S.A. i podmiotów powiązanych.
Oceniała też stabilność gospodarki i warunki jej rozwoju.
Pragnę podkreślić, że w powyższym zakresie NIK od lat monitoruje stan polskiej energetyki i bezpieczeństwa dostaw energii w Polsce co w sposób szczególny znalazło swoje odzwierciedlenie w kontroli efektywności wydatków ponoszonych przez producentów energii elektrycznej.
Kontrole w dziedzinie transportu skupiały się natomiast na infrastrukturze transportowej, organizacji systemu i rozwoju zrównoważonego transportu. Po raz pierwszy badaliśmy także zagadnienie elektromobilności.
W obszarze bezpieczne, sprawne i skuteczne państwo NIK skontrolowała m.in. realizację prac rozwojowych na rzecz resortu obrony narodowej.
Istotne były tematy kontroli dotyczące funkcjonowania służb, zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych.
Epidemia COVID-19 determinowała w znacznym stopniu tematy naszych kontroli w dziedzinie ochrony zdrowia i zapewnienia godnego poziomu życia.
W tym obszarze badaliśmy zagadnienia związane z funkcjonowaniem systemu ochrony zdrowia.
Oceniając sytuację społeczną, skontrolowaliśmy domy pomocy społecznej, czy dożywianie dzieci i młodzieży w czasie epidemii.
W obszarach środowisko i klimat kontrole skupiały się na badaniu oddziaływania zanieczyszczeń na ludzkie zdrowie, wpływie działalności człowieka na przyrodę oraz na ocenie projektów związanych z ochroną środowiska.
Najwyższa Izba Kontroli badała też zagadnienia dbałości o edukację, kulturę i dziedzictwo narodowe.
Za szczególnie ważny uznajemy problem niedostosowania oferty edukacyjnej do rynku pracy.
W dziedzinie badań naukowych NIK wskazała na słabość nadzoru nad realizacją projektów badawczych.
Wysoka Izbo,
Podczas analizy wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej Najwyższa Izba Kontroli uznała - w odniesieniu do budżetu państwa jako wartości konstytucyjnej - konieczność przywrócenia budżetowi państwa odpowiedniej rangi związanej z jego szczególnym charakterem oraz centralną pozycją w systemie finansów publicznych.
Uzasadnieniem powyższego stanowiska było stwierdzenie znaczącej nierównowagi finansowej państwa w 2020 r. która spowodowana była m.in. planowaniem i dokonywaniem dużych operacji finansowych prowadzących do wzrostu długu publicznego z pominięciem budżetu państwa. Należały do nich w szczególności operacje polegające na przekazaniu w 2020 r. różnym podmiotom obligacji skarbowych i udzielaniu pożyczek zamiast dotacji, które zwiększyłyby wydatki i deficyt budżetu państwa prawie o 30 mld zł. Ponadto o obniżeniu rangi budżetu państwa świadczyć miały także liczne operacje finansowe skutkujące przyrostem zobowiązań państwa, które tylko pozornie nie zwiększały państwowego długu publicznego zgodnie z metodologią krajową. Przykładem takiej praktyki była m.in. emisja obligacji Polskiego Funduszu Rozwoju S.A. i Banku Gospodarstwa Krajowego na rzecz Funduszu Przeciwdziałania COVID-19 o łącznej wartości ponad 166 mld zł, których spłata i obsługa jest gwarantowana przez Skarb Państwa.
Najwyższa Izba Kontroli z niepokojem obserwuje zatem dalszą dewaluację znaczenia budżetu państwa skutkującą możliwością „wykazywania w budżecie państwa dowolnego wyniku, przez co plan ten przestaje mieć istotne znaczenie dla oceny sytuacji finansowej państwa”. W powyższym zakresie jako Prezes Najwyższej Izby Kontroli a także były Minister Finansów pragnę zwrócić uwagę, że budżet państwa jest podstawowym instrumentem rządzenia, a tym samym władzy politycznej, a zatem wyznacza w państwie prawa granice sprawowania tej władzy przez różne organy i agendy władzy publicznej, z administracją rządową włącznie.
Wysoka Izbo,
Najwyższa Izba Kontroli szczególną wagę przywiązuje do współpracy z Sejmem Rzeczypospolitej Polskiej.
Co roku analizuje i uwzględnia sugestie tematów kontroli składane przez organy Sejmu do planu pracy NIK.
Wyniki przeprowadzonych kontroli Najwyższa Izba Kontroli prezentuje Sejmowi oraz jego organom i w minionym roku przedłożyła:
- 112 informacji o wynikach kontroli planowych i doraźnych
- 99 informacji o wynikach kontroli wykonania budżetu państwa
- Analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej
- Sprawozdanie z działalności NIK w 2019 roku.
Pragnę zwrócić uwagę, że Najwyższa Izba Kontroli funkcjonuje sprawnie i efektywnie, pomimo że Kolegium NIK działa w niepełnym składzie.
Duże zaniepokojenie wywołuje fakt niepowoływania przez Marszałka Sejmu nowych członków Kolegium NIK, pomimo skierowania przeze mnie dwudziestu siedmiu wniosków w tej sprawie.
Od objęcia funkcji Prezesa sześciokrotnie składałem do Marszałek Sejmu pisma w celu uzupełnienia składu Kolegium. Niestety Marszałek Sejmu powołała na członków Kolegium NIK tylko siedem osób.
Komisja do Spraw Kontroli Państwowej zaproponowanych przez mnie kandydatów na członków Kolegium NIK – wybitnych i uznanych specjalistów z dziedziny prawa oraz ekonomii lub wieloletnich, bardzo doświadczonych pracowników NIK – zaopiniowała negatywnie bez wskazywania żadnych merytorycznych argumentów przemawiających za taką opinią. Negatywna opinia odnosiła się nawet do kandydata, byłego członka Kolegium NIK, zaopiniowanego 3 lata temu pozytywnie przez Komisję.
Trudno wyobrazić sobie i zaakceptować w państwie prawa sytuację, w której – w związku z ewentualnym niepowołaniem przez Marszałka Sejmu członków Kolegium NIK – działalność tego organu kolegialnego, a co za tym idzie funkcjonowanie całej Izby, mogłyby być sparaliżowane.
Wysoki Sejmie,
Najwyższa Izba Kontroli to także uznany i ceniony partner międzynarodowy.
NIK jest wybierana do międzynarodowych zespołów przeprowadzających przeglądy partnerskie w innych najwyższych organach kontroli oraz z sukcesem startuje w konkursach na audytora zewnętrznego oraz w konkursach na realizację projektów współpracy bliźniaczej Komisji Europejskiej.
Jako Prezes Najwyższej Izby Kontroli ponownie zostałem wybrany na Wiceprzewodniczącego Zarządu Europejskiej Organizacji Najwyższych Organów Kontroli EUROSAI – skupiającej 50 krajów w regionie oraz Europejski Trybunał Obrachunkowy. Ponadto reprezentuję Najwyższą Izbę Kontroli w Zarządzie Międzynarodowej Organizacji Najwyższych Organów Kontroli INTOSAI, która zrzesza 201 członków na całym świecie.
To uznanie dla NIK pozwala mieć realny wpływ na rozwój nowoczesnej kontroli państwowej na świecie – między innymi poprzez udział w tworzeniu międzynarodowych standardów kontroli.
Najwyższa Izba Kontroli przewodniczy także pracom grupy roboczej EUROSAI ds. kontroli środowiskowych, gdzie prowadzi m.in. międzynarodową kontrolę dotyczycącą gospodarowania odpadami plastikowymi oraz podkomisji INTOSAI ds. standardów kontroli wewnętrznej, gdzie odpowiedzialna jest za opracowywanie tych międzynarodowych standardów.
NIK samodzielnie realizuje projekty współpracy bliźniaczej: w Kosowie, Jordanii i Palestynie. Projekty takie umożliwiają nam dzielenie się doświadczeniami w zakresie digitalizacji procesu kontrolnego, zapewnienia jakości kontroli oraz zgodności procedury kontrolnej z międzynarodowymi standardami kontroli publicznej – także w celu promowania niezależności i obiektywizmu w kontrolach.
Aktualnie NIK prowadzi również audyt zewnętrzny Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju OECD, do realizacji którego została wybrana w drodze otwartego konkursu.
NIK ma również swoich przedstawicieli w Kolegium Audytorów Zewnętrznych mechanizmu finansowania operacji wojskowych Unii Europejskiej ATHENA, w Komisji Audytowej Europejskiej Agencji Kosmicznej ESA oraz Europejskiej Organizacji ds. Bezpieczeństwa Żeglugi Powietrznej EUROCONTROL.
Wysoka Izbo,
Miniony rok dla Najwyższej Izby Kontroli to także czas niezwykle ciężkiej i efektywnej pracy w zakresie wdrażania usprawnień organizacyjnych a także usprawnień procesów kontrolnych.
W roku 2020 została przyjęta - pierwsza od osiemnastu lat – Strategia Najwyższej Izby Kontroli na lata 2021-2024, wraz z którą rozpoczęliśmy tworzenie zintegrowanej platformy wsparcia procesów kontrolnych, aby skrócić czas kontroli w jednostce kontrolowanej, podnieść jakość kontroli, a docelowo zwiększyć jej dynamikę.
Strategia zakłada m.in. podnoszenie kompetencji merytorycznych i metodycznych poprzez doskonalenie warsztatu zawodowego kontrolerów, silne wsparcie procesu kontroli technologiami cyfrowymi, aktualizację metodyki kontroli.
Najwyższa Izba Kontroli skoncentrowała się na aktualizowaniu i rozwoju systemów informatycznych zarówno pod kątem funkcjonalnym, technologicznym, jak i wydajnościowym. Wykorzystywane obecnie systemy umożliwiają obsługę planu pracy NIK oraz zawierają dane dotyczące kontroli i wspomagają oraz monitorują proces kontroli.
Od ponad roku przygotowujemy się do digitalizacji procesu kontrolnego w Najwyższej Izbie Kontroli. Projektowany system analityczny i raportowy będzie wspierał pracę kontrolerów między innymi dzięki wielowymiarowej analizie danych pochodzących z różnych źródeł. Wprowadzamy także cyfrowe modelowanie i zarządzanie ścieżkami przepływu pracy oraz uruchomimy pomiary efektywności procesów kontrolnych.
Pracujemy także nad unowocześnieniem metodyki kontroli opartej na aktualnej wiedzy oraz szerszym wykorzystaniu oceny ryzyka a w opracowaniu pozostaje nowy Podręcznik kontrolera którego odsłona miała miejsce niemal dwadzieścia lat temu.
W 2020 r. w Najwyższej Izbie Kontroli z sukcesem przeprowadzono działania zmierzające do centralizacji wykonywania jej budżetu.
Od 1 stycznia 2021 r. budżet Najwyższej Izby Kontroli wykonywany jest wyłącznie na poziomie dysponenta części, co przynosi wymierne efekty, zarówno o charakterze finansowym, jak i organizacyjnym.
Dokonano centralizacji rachunkowości. W efekcie tych działań obniżono koszty funkcjonowania NIK, poprzez zmniejszenie zatrudnienia w służbach finansowo-księgowych z łącznej liczby 54 do 30 osób. Kolejne oszczędności przyniosła centralizacja planowania i realizacji zamówień publicznych.
W wyniku centralizacji, nastąpił wzrost efektywności zarządzania finansami NIK, zapewniono pełniejszy nadzór nad procesami wykonywania budżetu oraz możliwe było wprowadzenie usprawnień organizacyjnych, co w rezultacie pozwoliło na wygospodarowanie oszczędności, które zostały przeznaczone na realizację zadań statutowych.
Sukcesem zakończyła się przyjęta w Strategii koncepcja powołania w Najwyższej Izbie Kontroli nowego Wydziału Koordynacji Kontroli Doraźnych, której jednocześnie towarzyszyła potrzeba uproszczenia procedur w zakresie podejmowania i realizacji kontroli doraźnych.
O sprawności działania powołanego wydziału świadczy fakt, iż w ostatnim roku koordynował on i przeprowadził lub prowadzi dziewięć złożonych kontroli obejmujących czynności kontrolne w 22 jednostkach. Współpracował w tym zakresie również z innymi jednostkami kontrolnymi NIK, przyczyniając się do tworzenia interdyscyplinarnych zespołów kontrolnych.
Wśród badanych jednostek znalazły się nie tylko ministerstwa i urzędy centralne, ale również instytucje państwa odpowiedzialne za dystrybucję środków finansowych Unii Europejskiej, a także spółki prawa handlowego – zarówno z udziałem Skarbu Państwa, jak i udziałem samorządu terytorialnego. Co ważne dla złożoności kontroli, wśród badanych spółek znajdowały się spółki o istotnym znaczeniu dla gospodarki państwa.
Badane kwestie obejmowały skomplikowane od strony prawnej i finansowo-rachunkowej zagadnienia, dotyczące wydatkowania znaczących środków publicznych i kluczowych obszarów aktywności państwa. W powyższym zakresie zwrócę uwagę m.in. na kontrolę: Realizacji inwestycji w blok energetyczny Ostrołęka C czy choćby kontrolę poświęconą Działalności i restrukturyzacji Morskiej Stoczni Remontowej Gryfia SA oraz zaangażowania Funduszu Rozwoju Spółek SA w procesy naprawcze i sprawowanie nadzoru właścicielskiego.
Skala finansowa wykrytych i prawomocnie stwierdzonych przez Wydział Koordynacji Kontroli Doraźnych nieprawidłowości - w zaledwie kilka miesięcy od jego powstania przekroczyła już 26 mln zł.
Wysoki Sejmie,
Wszystkie komisje Sejmowe, które rozpatrzyły Sprawozdanie - podobnie jak w latach poprzednich - pozytywnie oceniły działalność i wyniki pracy NIK.
Pragnę jednak zwrócić uwagę, że od 2016 r. Sejm – bez podania merytorycznych argumentów – nie przyjmuje sprawozdań z działalności Najwyższej Izby Kontroli. Sytuacja taka jest niezrozumiała i daje podstawy sądzić, że decyzje tej Izby Parlamentu nie są motywowane względami o charakterze merytorycznym, odnoszącymi się do realizacji zadań przez Izbę oraz do rzetelnej pracy, oddanych służbie państwu, ponad 1600 jej pracowników.
W imieniu własnym, kontrolerów i pracowników, wyrażam przekonanie, że działania Najwyższej Izby Kontroli dobrze przyczyniają się do usprawniania i ulepszania funkcjonowania Państwa.
Chcę podziękować kontrolerom i pracownikom NIK.
To ludzie oddani służbie publicznej i kontroli państwowej. Oceniając przedmiotowe Sprawozdanie, oceniacie Państwo ich ciężką i odpowiedzialną pracę.
