Silny głos poparcia dla Prezesa NIK

Prezesi Najwyższych Organów Kontroli Europy udzielili bezwarunkowego wsparcia i przekazali wyrazy solidarności Prezesowi NIK Marianowi Banasiowi w związku z - jak to określił prezes NOK Malty Charles Deguara - kłopotami z jakimi boryka się NIK. Rozmowy miały miejsce podczas ubiegłotygodniowej konferencji poświęconej niezależności Najwyższych Organów Kontroli, zorganizowanej z inicjatywy Prezesa NIK Mariana Banasia. Otwierając spotkanie Prezes NIK powiedział, że to niezależność NOK jest gwarantem, że praca NOK ma sens, ponieważ pozwala ustalić stan faktyczny działalności jednostek poddanych kontroli, rzetelnie go udokumentować i ocenić kontrolowaną działalność.  Dodał także, że o zakłóceniu niezależności NOK możemy mówić wówczas, jeśli jej szef poddawany jest publicznym bezpodstawnym atakom i krytyce tylko dlatego, że wykonuje swoje ustawowe obowiązki w dążeniu do przestrzegania przepisów prawa przez podmioty poddawane kontroli.

Zwracając się do prezesów Najwyższych Organów Kontroli (NOK) zrzeszonych w Europejskiej Organizacji NOK Europy (EUROSAI) i Unii Europejskiej Prezes NIK Marian Banaś podkreślił, że jako autor największej reformy służb skarbowych po 1990 r. przyczynił się m.in. do odbudowy bazy podatkowej w Polsce. Skutkiem tego do budżetu państwa wpłynęło ok. 300 mld zł dodatkowych dochodów, co pozwoliło m.in. uruchomić ważny społecznie program „Rodzina 500 plus”, będący realnym wsparciem państwa dla rodzin wychowujących dzieci. Dzisiaj jednak, jako Prezes Najwyższej Izby Kontroli, stał się obiektem zainteresowania służb – w momencie, w którym NIK rozpoczyna publikację ustaleń istotnych dla funkcjonowania państwa postępowań kontrolnych.

Uczestniczący zdalnie w konferencji prezesi dwunastu europejskich NOK podkreślali wagę niezależności ich instytucji. Marian Lupu Prezes NOK Mołdawii wskazał, jak ważna jest solidarność NOK by stawiać czoła atakom ze strony władz wykonawczych. Seyit Ahmet Bas Prezes tureckiego NOK powiedział, że sytuacja staje się niepokojąca, gdy niezależność staje pod znakiem zapytania. Wasyl Niewidomyj z Ukrainy zwrócił się do światowej i europejskiej organizacji skupiających NOK o wsparcie swoich członków. Karol Mitrik Prezes NOK Słowacji w liście skierowanym do Prezesa NIK wyraził zrozumienie dla sytuacji w jakiej znalazł się Marian Banaś. Napisał, że w razie potrzeby służy wsparciem. Dyrektor Generalny Inicjatywy INTOSAI ds. Rozwoju (IDI) Einar Gørrissen, organizacji zrzeszającej NOK z całego świata, przypomniał że istnieje SIRAM, mechanizm szybkiego reagowania dla najwyższych organów kontroli – stanowiący wsparcie i opiekę prawną w sytuacji naruszenia ich niezależności. 

Na zakończenie konferencji Prezes NIK podziękował za solidarność, udzielenie bezwarunkowego wsparcia i podkreślenie jak ważna jest niezależność Najwyższych Organów Kontroli. Wyraził nadzieję, że nie skorzysta z mechanizmu SIRAM.   

Naczelną zasadą, która towarzyszy działalności NOK jest ich niezależność. Jej zachowanie i ochrona jest jedną z podstawowych zasad, które na całym świecie promuje INTOSAI. Zasadę niezależności określiła w 1977 r. Deklaracja z Limy. Kolejna deklaracja, z Meksyku przyjęta w 2007 r. bardziej szczegółowo określiła niezależność, wyodrębniła osiem jej filarów, będących warunkami kluczowymi dla kontroli finansów publicznych. Wielokrotnie te zasady wspierała ONZ. Ukoronowaniem było przyjęcie dwóch rezolucji Zgromadzenia Ogólnego w 2011 r. i 2014 r.

Jednymi z najważniejszych filarów są pierwszy, trzeci i piąty. Pierwszy mówi, że niezależność NOK musi być jasno określona w konstytucji i w ustawodawstwie, łącznie z warunkami jej faktycznego stosowania. Trzeci filar wskazuje m. in. na to, że niezależność szefów NOK może być zagwarantowana tylko i wyłącznie, gdy nominowani są na odpowiednio długi i określony czas, zaś ich odwołanie jest procesem całkowicie niezależnym od władz wykonawczych. Dzięki temu mogą wypełniać swój mandat bez obawy przed sankcjami.  Piąty filar stanowi, że kontrolerzy powinni mieć swobodny, bieżący i nieograniczony dostęp do wszystkich dokumentów i informacji niezbędnych do właściwego pełnienia swoich obowiązków.

W 2017 r. Global SAI Report (co trzy lata ocenia działalność, wyniki i potencjał NOK) opublikował dane, które wskazują z jakimi wyzwaniami mierzą się NOK. Według raportu 30% NOK nie było w stanie uzyskać nieograniczonego i wolnego dostępu do terminowo dostarczanych informacji zaś 64% NOK zgłosiło ingerencję władzy wykonawczej w swój proces budżetowy (w 2014 r. – 41%).

17 maja 2021 r. zgromadzenie prezesów NOK państw członkowskich UE i Europejskiego Trybunału Obrachunkowego tzw. Komitet Kontaktowy UE zauważył, że Urząd Kontroli Republiki Cypru doświadczył ostatnio znaczących trudności podczas wykonywania kontroli „Programu Inwestycyjnego Cypru”. W szczególności dotyczyły one ograniczeń dotyczących bezpośredniego i swobodnego dostępu w stosownym czasie do wszelkich istotnych dokumentów i informacji, jakie NOK uznał za niezbędne na potrzeby kontroli oraz zewnętrznych prób wpłynięcia na jego decyzje dotyczące publikacji odpowiednich sprawozdań. Dlatego Komitet Kontaktowy udzielił poparcia dla Urzędu Kontroli Republiki Cypru. W oświadczeniu wezwał do respektowania jego konstytucyjnej roli oraz nieingerowania w sposób realizowania przez niego uprawnień kontrolnych. Ponadto, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, Marian Banaś przesłał pismo do Audytora Generalnego Republiki Cypru, w którym wyraził pełne poparcie dla niezależnych działań NOK Cypru.