Kontrolowane ośrodki pomocy społecznej, jak i komendy powiatowe policji nie zapewniały każdorazowo kompleksowej oraz adekwatnej do potrzeb pomocy osobom doznającym przemocy. Odnotowano przypadki odstąpienia od wszczęcia procedury Niebieskiej Karty, pomimo że sporządzony opis interwencji wskazywał na zasadność jej wdrożenia. Na terenie kontrolowanych powiatów nie zawsze funkcjonowały ośrodki wsparcia oraz interwencji kryzysowej.
Poznańska delegatura NIK zakończyła w I kwartale 2024 r. kontrolę doraźną, w trakcie której sprawdzała czy podmioty odpowiedzialne za przeciwdziałanie przemocy domowej na terenie województwa wielkopolskiego prawidłowo i rzetelnie realizowały swoje obowiązki. Kontrolę przeprowadzono w dwóch ośrodkach pomocy społecznej, dwóch powiatowych centrach pomocy rodzinie, dwóch komendach powiatowych policji oraz regionalnym ośrodku polityki społecznej.
Brak lub spóźniona pomoc osobom dotkniętym przemocą
„Niebieskie Karty” są narzędziem przewidzianym do stosowania w Polsce w ramach walki z przemocą domową. To procedura, której celem powinno być zapewnienie bezpieczeństwa osobie doznającej przemocy domowej poprzez skoordynowane działania różnych instytucji i podmiotów: pracowników socjalnych, policjantów, przedstawicieli oświaty czy służby zdrowia. Tymczasem w kontrolowanych jednostkach były trudności z niezwłocznym udzielaniem wsparcia osobom uwikłanym w przemoc domową. W obu komendach policji nieterminowo przeprowadzano wizyty sprawdzające stan bezpieczeństwa osób dotkniętych przemocą domową – dotyczyło to zarówno pierwszej, jak i kolejnych wizyt. Natomiast w jednej z komend, w ponad 10% interwencji domowych, odstąpiono od wszczęcia procedury Niebieskiej Karty, pomimo że opis interwencji sporządzony w notatnikach służbowych funkcjonariuszy mógł wskazywać na zasadność jej wdrożenia.
Zarówno w komendach policji, jak i kontrolowanych ośrodkach pomocy społecznej, bez uzasadnienia zwlekano z przekazaniem sporządzonych dokumentów NK członkom zespołów, których zadaniem była realizacja działań w stosunku do osób doznających oraz stosujących przemoc domową (zespołów interdyscyplinarnych lub grup roboczych/diagnostyczno-pomocowych). W jednym z kontrolowanych OPS stwierdzono ponadto przypadki powoływania grup roboczych z opóźnieniem sięgającym nawet 42 dni. Niekiedy opieszale wyznaczano termin posiedzenia ww. grupy – od 11 do nawet 55 dni. Powyższe zaniedbania znacząco wpływały na sprawność realizowanych zadań, niejednokrotnie uniemożliwiając bieżące reagowanie na niekorzystne sytuacje dotyczące osób doznających przemocy, jak i ją stosujących. Szczególnie trudna była sytuacja osób nieletnich, bowiem wbrew obowiązkom policjanci nie zawsze przekazywali do odpowiednich komórek organizacyjnych policji informacje o ich sytuacji w rodzinach dotkniętych przemocą. W skrajnym przypadku – w jednym ze skontrolowanych ośrodków pomocy społecznej – przez rok i dwa miesiące nie sporządzono indywidualnych planów pomocy dla krzywdzonych dzieci.
Brak wiedzy o osobach korzystających ze specjalistycznych ośrodków wsparcia dla ofiar przemocy
Na terenie kontrolowanych powiatów nie funkcjonowały ośrodki wsparcia oraz interwencji kryzysowej – w jednym powiecie przez cały okres objęty kontrolą, zaś w drugim od 1 lipca 2023 r. Osoby doznające przemocy kierowano do specjalistycznego ośrodka znajdującego się w innym powiecie, co mogło wpływać na niechęć tych osób do korzystania z takiej formy wsparcia. Co więcej, jedno Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie nie miało nawet wiedzy o skali i zakresie pomocy, jaka była udzielana mieszkańcom powiatu przez takie ośrodki (tj. ile osób dotkniętych przemocą domową z terenu powiatu zostało skierowanych do takich placówek). Uniemożliwiało to rzetelne planowanie i realizowanie ustawowych zadań powiatu w tym zakresie.
Niewielka skuteczność działań instytucji na rzecz ustania przemocy domowej, w tym skierowanych do jej sprawców
Choć oba kontrolowane PCPR zorganizowały programy oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych dla sprawców przemocy domowej, to niewiele osób z nich skorzystało. W jednym PCPR wzięło w nich udział zaledwie osiem i 10 osób (ukończyło odpowiednio dwie i osiem osób), natomiast w drugim w programach uczestniczyło 16 i 11 osób (ukończyło je zaledwie cztery i trzy osoby). Brakowało także skutecznej współpracy między instytucjami zaangażowanymi w realizację zadań w zakresie przeciwdziałania przemocy domowej, w szczególności pomiędzy sądami i ośrodkami pomocy społecznej (np. sąd nie poinformował OPS o powrocie dziecka z pieczy zastępczej do domu rodzinnego, w którym dochodziło do przemocy).
Niski priorytet tego problemu wśród władz lokalnych
Na terenie jednego z kontrolowanych powiatów, w dwóch jednostkach ustawowo odpowiedzialnych za zadania z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej (PCPR oraz OPS) nie ustalono zasad ich realizacji. Nie wyznaczono kto i w jaki sposób ma te zadania realizować, i w jakim zakresie za nie odpowiadać. Jednocześnie w obu tych jednostkach nie zaplanowano środków finansowych na przeciwdziałanie przemocy domowej – co nie tylko nie sprzyjało optymalnej realizacji tych zadań, ale także świadczy o niskim priorytecie tego problemu wśród władz lokalnych. W planie finansowym PCPR nie zaplanowano środków dotyczących realizacji zadań własnych powiatu z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej. Utrudniało to transparentność podejmowanych działań i uniemożliwiało weryfikację czy powiat prawidłowo finansuje te zadania. Z kolei jeden z OPS do 2023 r. nie planował i nie przeznaczał żadnych własnych środków finansowych na ten cel.
Nierzetelna realizacja innych obowiązków wynikających z procedury Niebieskiej Karty
W celu skutecznego reagowania na przemoc domową, kluczowe zadania podczas realizacji procedury Niebieskiej Karty przypisane zostały pracownikom socjalnym oraz policjantom. Tymczasem w obu kontrolowanych komendach powiatowych, funkcjonariusze nie w pełni rzetelnie wywiązywali się ze swoich obowiązków w tym zakresie. Nie odnotowywano w Krajowym Systemie Informacji Policji informacji o wszczęciu procedury NK, nie gromadzono dokumentacji dotyczącej sporządzenia indywidualnego planu pomocy rodzinie i zadań dla policjantów wynikających z tego tytułu. Rozmowy z osobami, wobec których istnieje podejrzenie, że stosują przemoc, nie odnalazły potwierdzenia w dokumentach, nie wskazywano także przyczyn niepodejmowania takich rozmów.
Programy zapobiegania przemocy bez konkretów
Wyniki kontroli świadczą o czysto formalnym podejściu do sporządzania programów przeciwdziałania przemocy domowej na obszarze danej jednostki samorządu terytorialnego. Opracowane dokumenty nie obowiązywały w całym okresie objętym kontrolą lub zawierały jedynie ogólne ustalenia, co znacznie obniżało możliwość ich wykorzystania. Praktycznie we wszystkich kontrolowanych jednostkach (cztery z pięciu) wskazywano zbiorczo realizatorów poszczególnych zadań, źródła ich finansowania i terminy realizacji. Ponadto wskaźniki, których celem powinno być monitorowanie podejmowanych działań oraz ich ocena, sformułowane zostały w sposób uniemożliwiający dokonanie ich pomiaru oraz ustalenie oczekiwanego poziomu. Co istotne działo się tak, mimo że określono jako cel zmniejszenie poziomu zjawiska przemocy domowej, czy też zwiększenie skuteczności działań instytucjonalnych w tym zakresie. W dwóch jednostkach ww. programy nie zostały opracowane w terminach umożliwiających rozpoczęcie ich realizacji bezpośrednio po upływie okresu obowiązywania poprzednich, a w jednej z jednostek opracowanie programu nie zostało poprzedzone rzetelną diagnozą zjawiska przemocy domowej na terenie jst.
