Szkolne Laboratoria Przyszłości – nieznane efekty programu za ponad 1 mld zł

Bez pytania szkół o ich potrzeby, bez sprawdzenia dostępności urządzeń i sprzętów z centralnie narzuconego katalogu oraz bez zakrojonych na szeroką skalę szkoleń dla nauczycieli ówczesne Ministerstwo Edukacji i Nauki wydało ponad 1 mld zł na program „Laboratoria Przyszłości”. NIK sprawdzała, jak zaplanowano i jak wykorzystano w ciągu dwóch lat (od września 2021 r. do listopada 2023 r.) największe w historii wsparcie finansowe dla szkół podstawowych. Kontrola pokazała, że program został przygotowany nierzetelnie, a w trakcie jego realizacji doszło do nieprawidłowości. Minister edukacji nie monitorował i nie oceniał rezultatów programu, nie wiadomo więc w jakim stopniu zostały osiągnięte jego cele, czyli rozwój umiejętności uczniów i kompetencji nauczycieli. Naruszył również prawo, przekazując 18 szkołom 917 tys. zł, mimo że wnioski o udzielenie wsparcia szkoły prowadzone przez ministra złożyły już po terminie.

Ministerstwo edukacji ogłosiło program we wrześniu 2021 r. podczas pandemii COVID-19, która pokazała jak bardzo szkoły nie są przygotowane na naukę zdalną i jak bardzo brakuje tam nowoczesnego sprzętu. Uczniowie wrócili na zajęcia stacjonarne, a resort zapowiedział wyposażenie szkół w urządzenia i sprzęty, które miały wzmocnić i uatrakcyjnić zdobywanie wiedzy oraz praktycznych umiejętności przez dzieci i młodzież, a także naukę samodzielnego i krytycznego myślenia. W programie mogły wziąć udział wszystkie szkoły podstawowe. Wystarczyło, że złożyły wniosek we wskazanym terminie, zobowiązując się do wykorzystywania zakupionego wyposażenia w kolejnych co najmniej pięciu latach szkolnych.

Do końca sierpnia 2023 r. w programie wzięło udział 98% szkół podstawowych w kraju. Im więcej kształciły uczniów, tym większe dofinansowanie im przyznano, ale nie mniejsze niż 30 tys. zł. Wsparcie pochodziło z Funduszu Przeciwdziałania COVID-19.

Ministerstwo przygotowało katalog podstawowych urządzeń i sprzętów o określonych minimalnych wymaganiach technicznych, które trzeba było kupić w ramach programu oraz wyposażenia dodatkowego, które szkoła mogła kupić pod warunkiem, że posiadała wyposażenie podstawowe. Proces początkowego kompletowania katalogu nie został jednak udokumentowany, nie można więc było ustalić, dlaczego znalazły się w nim te, a nie inne pozycje. Resort konsultował jego centralnie ustaloną zawartość z 546 podmiotami, wśród których były m.in. szkoły i fundacje.

Ostatecznie w katalogu podstawowym znalazły się m.in. drukarki 3D, sprzęt do prezentacji osiągnięć (kamery, mikrofony, oświetlenie itp.) aparaty fotograficzne, mikrokontrolery (niewielkie układy scalone), dzięki którym można ćwiczyć kreatywne myślenie, majsterkowanie i programowanie oraz stacje lutownicze do mikrokontrolerów, niezbędne do pracy z elementami elektronicznymi i elektrotechnicznymi. Skontrolowane szkoły i prowadzące je organy miały jednak trudności i z zakupem wskazanego przez ministerstwo wyposażenia i z jego wykorzystaniem, co związane było m.in. z: małą dostępnością na rynku polecanych urządzeń i sprzętów, brakiem fachowego doradztwa na etapie zakupów, wzrostem cen i opóźnionymi dostawami.

By szkoły w pełni mogły wykorzystać nowe wyposażenie, konieczne było podniesienie cyfrowych kompetencji nauczycieli, ale mimo rekomendacji Rządowego Centrum Analiz Kancelarii Premiera, w okresie objętym kontrolą ministerstwo nie przewidziało wsparcia dla regionalnych placówek doskonalenia nauczycieli. Otrzymały je tylko instytucje centralne: Centrum GovTech, Instytut Badań Edukacyjnych i Ośrodek Rozwoju Edukacji w Warszawie, przy czym dwie ostatnie realizowały w ramach programu projekt Mobilne Laboratoria Przyszłości. Edukatorzy w 16 busach wyposażonych w laboratoryjny sprzęt mieli zawitać do szkół we wszystkich powiatach w Polsce, aby pokazać i uczniom, i nauczycielom w jaki sposób można wykorzystać zakupione wyposażenie. Kontrola przeprowadzona przez NIK pokazała jednak, że rozwijanie kompetencji nauczycieli wyłącznie poprzez projekt Mobilne Laboratoria Przyszłości było nieefektywne i nieadekwatne do potrzeb oraz liczby szkół uczestniczących w programie. Do 30 czerwca 2023 r. mobilne laboratoria odwiedziły mniej niż połowę (42%) zgłoszonych do projektu placówek, co stanowiło tylko 14% uczestniczących w programie, a działalność takich laboratoriów - zdaniem NIK miała w większym stopniu charakter promujący sam program niż szkoleniowy. Nauczyciele pogłębiali wiedzę i umiejętności we własnym zakresie lub w ramach szkoleń organizowanych przez szkoły, mimo, że do 31 sierpnia 2023 r. na mobilne laboratoria wydano ponad 18 mln zł.

Wojewodowie, kuratorzy oświaty oraz organy prowadzące szkoły na ogół prawidłowo oceniali wnioski o wsparcie, przekazywali środki finansowe i nadzorowali wykonanie zadań w ramach programu. NIK stwierdziła jednak nieprawidłowości - wojewoda mazowiecki przekazał 26 organom prowadzącym szkoły ponad 1,7 mln zł jeszcze zanim premier zatwierdził to wsparcie. Z kolei wojewoda lubuski przekazał dwukrotnie do niepublicznej szkoły podstawowej – w sumie 120 tys. zł. W wyniku podjętych działań połowa tej kwoty została zwrócona.

Same szkoły wskazywały natomiast na trudności z jakimi borykały się podczas realizacji programu. W zbiorczych informacjach o wykorzystaniu wsparcia w 2021 r. i 2022 r. najczęściej wymieniano:

• zbyt krótki czas na realizację zadania,
• brak umiejętności obsługi zakupionych urządzeń i niezbędnych kwalifikacji, jakie powinni mieć nauczyciele, by mogli je wykorzystywać w pracy z uczniami,
• brak szkoleń specjalistycznych dla nauczycieli,
• małą dostępność na rynku sprzętu z narzuconego centralnie katalogu,
• opóźnienia w realizacji dostaw i długi czas oczekiwania na dostawy,
• niewystarczającą liczbę godzin w ramowych planach nauczania z przedmiotów technicznych (informatyka, technika jedna godzina tygodniowo) i brak dodatkowych godzin lekcyjnych pozwalających na pełne wykorzystanie sprzętu,
• brak pomieszczeń do przechowywania zakupionego wyposażenia,
• brak możliwości konsultacji z ekspertami w dziedzinach: robotyki, druku 3D, filmu i metodyki zajęć.

NIK skontrolowała Ministerstwo Edukacji i Nauki, Ośrodek Rozwoju Edukacji w Warszawie oraz jednostki realizujące program w województwach: mazowieckim, zachodniopomorskim, podlaskim, lubuskim (cztery urzędy wojewódzkie, trzy kuratoria oświaty, cztery organy samorządowe prowadzące szkoły oraz cztery publiczne szkoły podstawowe). Okres objęty kontrolą to lata 2021–2023 (listopad).

Przygotowanie i realizacja programu

Ministerstwo edukacji opracowało zasady rozdziału i przekazywania wsparcia finansowego w ramach programu Laboratoria Przyszłości, jednak projekty uchwał i rozporządzeń w tej sprawie przygotowano bez uzgodnień, konsultacji publicznych i bez opiniowania. Powodem było błyskawiczne tempo realizacji programu – wsparcie finansowe udzielone na podstawie wniosków złożonych w 2021 r. trzeba było wykorzystać do 31 sierpnia 2022 r., natomiast w latach 2022–2023 do końca 2023 r.

Z danych ministerstwa wynika, że w programie udział wzięło 13 824 z 14 120 szkół podstawowych w kraju. Do 31 sierpnia 2023 r. pieniądze przekazano 4 327 organom prowadzącym 13 774 szkoły.

Ponadto, z Funduszu Przeciwdziałania COVID-19 wsparcie finansowe w ramach programu otrzymali:

• Minister Sprawiedliwości prowadzący 30 szkół – 0,9 mln zł,
• Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego prowadzący 20 szkół – 1,2 mln zł,
• Minister Edukacji i Nauki prowadzący 69 szkół działających w ramach Ośrodka Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą – 4,5 mln zł,
• Instytut Badań Edukacyjnych – 31,3 mln zł,
• Ośrodek Rozwoju Edukacji (placówka doskonalenia nauczycieli o zasięgu ogólnokrajowym) – 18,8 mln zł,
• Centrum GovTech – 14 mln zł,
• Związek Harcerstwa Polskiego – 2 mln zł,
• Ośrodek Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą – 1 mln zł.

Problem w tym, że ministerstwo zaplanowało wydatki, nie wiedząc jakie są potrzeby szkół, a ustalony centralnie katalog urządzeń i przyrządów, które obowiązkowo trzeba było kupić w ramach programu stworzono, według wyjaśnień zastępcy dyrektora Centrum Transformacji Cyfrowej w ministerstwie, po przeanalizowaniu badań i artykułów dotyczących najpopularniejszych i najbardziej efektywnych dydaktycznie narzędzi oraz ich uniwersalności.

Źródło: dane z Ministerstwa Edukacji.

NIK zbadała cztery szkoły podstawowe, które otrzymały w ramach programu w sumie ponad 1,2 mln zł. Mniej niż połowę środków wydały na wyposażenie podstawowe – od ok. 14% do ok. 34%, natomiast na wyposażenie dodatkowe od ok. 66% do ponad 86%.

Wszystkie cztery szkoły zainstalowały, uruchomiły i zintegrowały z infrastrukturą szkolną zakupione wyposażenie, ale jedna z nich nie wykorzystywała części urządzeń czy sprzętów lub wykorzystywała je tylko sporadycznie - od dwóch do 18 godzin lekcyjnych w całym roku szkolnym 2022/2023. Nie wyznaczono tam również koordynatora, który miał popularyzować wykorzystanie wyposażenia i wspierać nauczycieli.

W Szkole Podstawowej Nr 7 w Szczecinie, w roku szkolnym 2022/2023 niezgodnie z przepisami jej uczniowie nie korzystali z hafciarki z akcesoriami, jednej drukarki 3D i z 12 sztuk gogli Wirtualnej Rzeczywistości VR. Sporadycznie (podczas dwóch godzin lekcyjnych w roku szkolnym) korzystano z jednej drukarki 3D i z 16 sztuk gogli Wirtualnej Rzeczywistości VR (cztery godziny lekcyjne), robotów Photon (14 godzin lekcyjnych), zestawu do filmowania i fotografowania (18 godzin lekcyjnych). Dyrektor szkoły wyjaśnił, że sprzęt z wyposażenia podstawowego i dodatkowego był kupowany zgodnie z zapotrzebowaniem konkretnych nauczycieli posiadających umiejętności i / lub chęci do doszkolenia się w wykorzystaniu tego sprzętu. W kolejnym roku szkolnym sytuacja kadrowa znacznie się zmieniła - duża część tych nauczycieli nie pracowała już w szkole, a pozostali zostali obciążeni dodatkowymi obowiązkami i nie byli w stanie doszkolić się z obsługi zakupionego sprzętu.

Wsparciem finansowym nie zostały objęte regionalne placówki doskonalenia nauczycieli, do zadań których należy organizacja i prowadzenie doskonalenia zawodowego kadry uczącej. Mimo, że w 2022 r. na ten problem zwracało uwagę Rządowe Centrum Analiz i mimo informacji o niskim poziomie realizacji projektu Mobilne Laboratoria Przyszłości, którego celem było przedstawienie uczniom i nauczycielom sposobów zastosowania zakupionego sprzętu, ministerstwo przekazało wsparcie placówce ogólnokrajowej (Ośrodkowi Rozwoju Edukacji), która miała objąć wsparciem dydaktyczno-programowo-narzędziowym wszystkie szkoły podstawowe w kraju, czyli niemal 14 tys.

W ośrodku, który w ramach programu otrzymał 18,8 mln zł opracowane zostały materiały dydaktyczne w formie podręcznika „Laboratoria przyszłości w praktyce” i scenariuszy zawierających propozycje wykorzystania zakupionego wyposażenia podczas zajęć: lekcyjnych, rewalidacyjnych, wychowawczych i rozwijających kompetencje emocjonalno-społeczne w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Upowszechnienie opracowanych w 2022 r. materiałów miało miejsce na stronach internetowych ośrodka (od marca 2023 r.) oraz w serwisie społecznościowym Facebook (od sierpnia 2023 r.). Taka forma wsparcia nauczycieli w procesie nauczania była zdaniem NIK nieskuteczna, nie zapewniła bowiem efektywnej dystrybucji i szybkiego dostępu nauczycieli do treści materiałów dydaktycznych. Z informacji pozyskanych przez kontrolerów Izby od dyrektorów 29 regionalnych placówek doskonalenia nauczycieli wynikało, że tylko 14 z nich korzystało z przygotowanych przez Ośrodek Rozwoju Edukacji materiałów.

Efekty programu nieznane

1 września 2022 r. z ok. 14 tys. szkół biorących udział w programie Laboratoria Przyszłości niemal 12 tys., czyli ok. 86% posiadało zakupione w jego ramach wyposażenie i było zobowiązanych do jego wykorzystania podczas średnio co najmniej trzech godzin zajęć: w każdym tygodniu nauki (w przypadku szkół funkcjonujących w kraju) lub w każdym miesiącu nauki (w przypadku szkół funkcjonujących za granicą).

Jak ministerstwo edukacji oceniało efekty programu? Zdaniem NIK poprzez nieadekwatne i niewystarczające mierniki, za pomocą których nie można było określić w jakim stopniu został osiągnięty zakładany cel, czyli rozwój umiejętności uczniów i kompetencji nauczycieli.

Przypomnijmy, że nie było żadnych ograniczeń w ubieganiu się o udział w programie. Jedynym wymogiem było właściwie złożenie wniosku w wyznaczonym terminie. Tymczasem ministerstwo uznało, że cel programu zostanie osiągnięty, jeżeli 35% szkół złoży wnioski o objęcie wsparciem.

Skuteczność realizowanych zadań oceniano również na podstawie liczby pozytywnych opinii na temat otrzymanego wsparcia (w zbiorczych informacjach dotyczących jego wykorzystania). Miernik ten zakładał, że program może być oceniony jako skuteczny, jeśli zadowolenie w tej kwestii wyrazi co najmniej 75% placówek edukacyjnych biorących w nim udział, mimo że trudno przypuszczać, by którakolwiek szkoła mogła negatywnie wypowiadać się o otrzymaniu dodatkowych środków finansowych.

Kolejny przyjęty miernik, dotyczący nauczycieli, którzy korzystając z zakupionego wyposażenia, stosują aktywizujące metody nauczania, wyniósł zaledwie 40%.

Zdaniem NIK wsparcie finansowe mające na celu wyposażenie szkół w nowoczesne urządzenia i sprzęt dydaktyczny, stanowiło pożądany kierunek wzmocnienia ich potencjału oraz stwarzało warunki do rozwoju umiejętności podstawowych i przekrojowych uczniów. Osiągnięcie zakładanych celów programu w kolejnych latach jego realizacji wymaga jednak przeprowadzania systematycznych analiz, niezbędnych do podjęcia działań korygujących i innych, wspierających jego realizację. Stąd wnioski pokontrolne złożone przez Izbę.

Wnioski

Do Ministra Edukacji

Najwyższa Izba Kontroli uznała za niezbędne:

• przeprowadzanie systematycznej oceny realizacji i efektywności programu Laboratoria Przyszłości oraz wykorzystywanie uzyskanych informacji do usprawnienia jego realizacji i wspierania szkół, a także prowadzących je organów w efektywnym korzystaniu z zakupionego wyposażenia;
• zapewnienie narzędzi do sprawowania nadzoru pedagogicznego nad realizacją programu Laboratoria Przyszłości;
• zapewnienie finansowania regionalnych placówek doskonalenia nauczycieli na realizację nałożonych na nie zadań, wynikających z kierunków polityki oświatowej państwa, dotyczących programu Laboratoria Przyszłości;

Do dyrektorów publicznych szkół podstawowych

Najwyższa Izba Kontroli uznała za niezbędną aktualizację planów nadzoru pedagogicznego o podstawowe kierunki polityki oświatowej państwa wprowadzone przez Ministra Edukacji w trakcie roku szkolnego.