Administracja publiczna na ogół prawidłowo wywiązywała się z zadań dotyczących opieki nad Polonią i Polakami za granicą. Pełnomocnik Rządu ds. Polonii i Polaków za granicą wykonywał powierzone mu zadania, m.in. koordynował działania organów administracji państwowej o charakterze polonijnym oraz organizował pomoc dla Polonii i Polaków za granicą. W Kancelarii Prezesa Rady Ministrów na ogół rzetelnie i zgodnie z przepisami współpracowano z organizacjami pozarządowymi. Jednakże NIK zwróciła uwagę, że w latach 2020-2023 (do 30 września) prawie 41% dotacji (tj. ponad 148 mln zł. udzielono tam z pominięciem otwartego konkursu ofert. Organizacje pozarządowe w większości wywiązywały się z postanowień umów i osiągnęły zakładane rezultaty. Nieliczne nieprawidłowości związane były z prowadzeniem ewidencji i dokumentacji księgowej.
Opiekę nad Polonią i Polakami za granicą ustawowo sprawowali Senat Rzeczypospolitej Polskiej oraz Prezes Rady Ministrów. Realizowana była w szczególności poprzez współpracę z organizacjami pozarządowymi i polegała na zlecaniu im realizacji zadań publicznych.
Środki przeznaczane na pomoc Polonii i Polakom za granicą znajdowały się głównie w dyspozycji Kancelarii Prezesa Rady Ministrów i Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Kancelaria przeznaczyła w latach 2020–2023 (do końca września) ok. 363 mln zł. a MSZ ok. 127 mln zł.
Kontrolą objęto KPRM, MSZ oraz ośmiu beneficjentów.
Najważniejsze ustalenia kontroli
Pełnomocnik m.in. koordynował działania organów administracji rządowej i innych podmiotów realizujących zadania na rzecz Polonii i Polaków za granicą, a także promował tematykę polonijną. Doprowadził do powstania Międzyresortowego Zespołu do spraw Polonii i Polaków za Granicą oraz do opracowania przez ten Zespół projektu Rządowego Programu Współpracy z Polonią i Polakami za Granicą na lata 2023-2030. Pełnomocnik pełnił swoją funkcję do 12 grudnia 2023 r. Pełnomocnik nie przedłożył sprawozdań z realizacji zadań Zespołu.
Wśród największych beneficjentów, którzy dostali dotacje z KPRM były: Fundacja Pomoc Polakom na Wschodzie, Stowarzyszenie Wspólnota Polska oraz Fundacja Wolność i Demokracja. W latach 2020–2022 te trzy organizacje otrzymały 90% środków wszystkich dotacji udzielonych w trybie pozakonkursowym. Natomiast w trybie konkursowym organizacje te otrzymały łącznie 78,5 % wszystkich środków przeznaczonych na konkursy dotyczące pomocy Polonii i Polakom za granicą. W KPRM z pominięciem procedury konkursowej przyznano ponad 148 mln zł dotacji udzielonych w latach 2020-2023.
Opis grafiki
Udział dotacji przyznanych głównym beneficjentom w dotacjach ogółem (w %)
| Rok | Typ | Fundacja Pomoc Polakom na Wschodzie | Fundacja Wolność i Demokracja | Stowarzyszenie Wspólnota Polska | Udział łącznie trzech organizacji w liczbie umów | Udział łącznie trzech organizacji w środkach dotacji | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Udział w liczbie umów | Udział w środkach dotacji | Udział w liczbie umów | Udział w środkach dotacji | Udział w liczbie umów | Udział w środkach dotacji | ||||
| 2020 | Konkursowy | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Pozakonkursowy | 10,4% | 42,4% | 15,2% | 15,7% | 13,6% | 26,1% | 39,2% | 84,2% | |
| 2021 | Konkursowy | 22,6% | 39,3% | 14,9% | 17,9% | 21,2% | 24,1% | 58,7% | 81,3% |
| Pozakonkursowy | 41,2% | 70,2% | 5,9% | 3,9% | 11,8% | 14,3% | 58,8% | 88,3% | |
| 2022 | Konkursowy | 20,6% | 36,3% | 9,1% | 12,2% | 28,2% | 27,5% | 57,8% | 76% |
| Pozakonkursowy | 33,3 | 43,1% | 11,1% | 25,6% | 11,1% | 27% | 55,5% | 95,7% | |
Źródło: opracowanie własne NIK.
Z ustaleń kontroli wynika, że cztery oferty na ponad 11 mln zł spośród 16 zbadanych, złożonych w trybie pozakonkursowym, nie były w pełni związane z pomocą Polonii i Polakom za granicą. Dwa projekty dotyczyły budowy Panteonu Prezydentów RP w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie, dwa kolejne dotyczyły sprowadzenia do Polski szczątków Prezydentów RP na uchodźstwie i pianisty, działacza politycznego, teoretyka romantyzmu Maurycego Mochnackiego. W efekcie środki na faktyczną pomoc Polonii i Polakom za granicą zostały umniejszone.
W Kancelarii stwierdzono nieprawidłowości w sporządzaniu protokołów z prac komisji konkursowych. Polegały one na braku w nich wszystkich wymaganych regulaminami konkursów elementów, m.in. nie zawierały one jednoznacznego wskazania, które oferty były ofertami rezerwowymi oraz czy kwalifikowały się do dofinansowania w ramach konkursu ogłoszonego przez inną instytucję publiczną. Ponadto w KPRM nie zostały ustalone zasady wyboru beneficjentów z list rezerwowych. Zdaniem NIK, brak procedur wyboru beneficjentów z list rezerwowych i podejmowanie autonomicznych decyzji nie zapewnia przestrzegania zasady uczciwej konkurencji i jawności w dysponowaniu środkami publicznymi. Dla zachowania tych zasad wskazane jest określenie w regulaminach konkursów jasnych i precyzyjnych zasad wyboru ofert z list rezerwowych.
Konkursy organizowane przez MSZ zostały przeprowadzone prawidłowo. Stwierdzone nieprawidłowości związane z nierzetelnym wypełnianiem kart oceny ofert nie miały wpływu na ocenę realizacji zadań.
NIK zwróciła uwagę na niejednakowe traktowanie projektów, które MSZ uznał za projekty strategiczne. Dla kilku projektów realizowanych wyłącznie w Domu Kultury Polskiej w Wilnie zorganizowano odrębne konkursy z dedykowaną pulą dofinansowania (ponad 50% dostępnych środków). Pozostałe projekty strategiczne mogły uzyskać dofinansowanie wyłącznie w konkursach przeznaczonych dla wszystkich zainteresowanych (zarówno projektów strategicznych, jak i niestrategicznych).
Z uwagi na różnorodność działań jakie były dofinansowywane – przez KPRM i MSZ – można wskazać, że uzyskane efekty dotyczyły szeroko rozumianej pomocy potrzebującym (wsparcie Rodaków na Ukrainie), działalności oświatowej i opiekuńczej (prowadzenie edukacji dla dzieci z rodzin polskiego pochodzenia), czy propagowania kultury i polskiego dorobku naukowego i kulturalnego w świecie (prowadzenie portalu udostępniającego wywiady, informacje, opracowania związane z nauką i kulturą polską, tłumaczone na różne języki). Wyremontowano lub wybudowano obiekty służące głównie rozwojowi polskiej kultury np. Dom Kultury Polskiej w Wilnie, magazyn w Instytucie Literackim „Kultura” w Maisons-Laffitte, czy też służące rozwojowi dzieci i młodzieży np. Modernizacja Stanicy Harcerskiej w St. Briavels w Wielkiej Brytanii.
Wnioski
Do Prezesa Rady Ministrów o:
- wniosek de lege ferenda o nowelizację ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie doprecyzowujący w jakich warunkach i okolicznościach dopuszczalne jest zlecanie przez premiera organizacjom pozarządowym zadań z pominięciem otwartego konkursu ofert. Zwłaszcza, że brak jest legalnej definicji co należy traktować jako ważny interes społeczny lub publiczny. Zdaniem NIK przyczyniłoby to się do ograniczenia zlecania organizacjom pozarządowym realizacji zadań związanych z pomocą Polonii i Polakom za granicą w trybie pozakonkursowym wyłącznie do sytuacji nadzwyczajnych;
- jak najszybsze opracowanie i przyjęcie Rządowego Programu Współpracy z Polonią i Polakami za granicą;
- przeznaczanie dotacji (dostępnych środków) na cele faktycznie związane z pomocą Polonii i Polakom za granicą.
Do Ministra Spraw Zagranicznych:
- o jednakowe traktowanie wszystkich projektów, którym nadano przymiot strategiczności.
Do organizacji pozarządowych:
- o prawidłowe ewidencjonowanie środków otrzymanych na realizację zleconych zadań.
