Dbałość o polskie dziedzictwo narodowe za granicą ma istotne znaczenie dla tożsamości historycznej państwa i społeczeństwa. Celem obecnej kontroli była ocena, czy państwo w wystarczającym stopniu dba o polskie materialne dziedzictwo narodowe za granicą. Izba zbadała m.in., czy właściwie zewidencjonowano obiekty polskiego dziedzictwa i czy podejmowane działania w celu jego ochrony były skuteczne. NIK przyjrzała się także współpracy poszczególnych resortów i instytucji w tym zakresie.
Kontrolę, która obejmowała lata 2012-2016, przeprowadzono w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwie Spraw Zagranicznych, Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Stowarzyszeniu „Wspólnota Polska” w Warszawie.
W latach 2012-2015 na ochronę dziedzictwa narodowego za granicą państwo wydało blisko 65 mln zł. Nie wiadomo jednak, ile dokładnie potrzeba środków na ten cel. Nie sporządzono bowiem całościowych szacunków pozwalających odnieść wydatkowane środki do istniejących potrzeb w zakresie ochrony dziedzictwa narodowego za granicą.
NIK zauważa, że po 1989 r. nie przyjęto w Polsce całościowej strategii ochrony polskiego dziedzictwa za granicą, która zawierałaby m.in. realizowane w długookresowej perspektywie priorytety, zalecane formy współpracy pomiędzy poszczególnymi ministerstwami oraz instytucjami publicznymi. Brak takiej strategii jest przyczyną ograniczonej współpracy pomiędzy resortami i instytucjami odpowiedzialnymi za polskie dziedzictwo, a były to m.in. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.
NIK zwraca uwagę, że w Ministerstwie Spraw Zagranicznych dotychczas nie utworzono systemu pozwalającego na wymianę informacji pomiędzy poszczególnymi urzędami i instytucjami w zakresie zasobów i stanu polskiego dziedzictwa narodowego za granicą. W MSZ, do czasu zakończenia kontroli, nie opracowano również odpowiedniej metodologii pozyskiwania wiedzy w tym zakresie.
Zarówno Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego jak i Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa stworzyły ewidencje obiektów polskiego dziedzictwa narodowego pozostającego za granicą. Zamieszczano w nich szeroki zakres danych m.in. informacje istotne dla lokalizacji obiektów, dostępny materiał ikonograficzny, a także dokumentacje z prac remontowych lub konserwatorskich. Jednak NIK wskazuje, że te dwie ewidencje nie były ze sobą zintegrowane. W okresie objętym kontrolą MKiDN oraz ROPWiM nie wypracowały wspólnej, połączonej bazy polskiego dziedzictwa narodowego za granicą. Natomiast Ministerstwo Spraw Zagranicznych opublikowało ”Atlas polskiej obecności za granicą” w 2013 r. Jednak zamieszczone tam dane były gromadzone według różnych metodologii, m.in. zostały przekazane przez placówki dyplomatyczno-konsularne. Dopiero w 2015 r. w Ministerstwie rozpoczęto działania na rzecz skonsolidowania różnorodnych zasobów informacyjnych i połączenia ich w spójną całość w związku z m.in. tworzeniem nowej wersji „Atlasu polskiej obecności za granicą”.
Przygotowana przez Ministerstwo Kultury ewidencja obejmowała zarówno cmentarze, jak i inne elementy materialnego dziedzictwa kulturowego, pogrupowane według miejscowości. Łącznie z kartoteką cmentarzy archiwum liczyło ok. 70 tys. jednostek. Blisko 95 proc. obiektów dotyczyło ziem wschodnich I i II Rzeczypospolitej.
Prowadzona przez ROPWiM od lat 90. XX w. Centralna Ewidencja Miejsc Pamięci liczyła blisko 17 tys. obiektów. Około 66 proc. z nich było całkowicie zniszczonych lub nieistniejących. Wiedza o nich została pozyskana ze źródeł historycznych lub literatury przedmiotu. Natomiast 1,4 proc. (228) stanowiły obiekty częściowo zniszczone, wymagające niezwłocznego remontu.
NIK zauważa, że pracownicy MKiDN oraz ROPWiM nie wykorzystywali potencjału posiadanych zasobów informacyjnych. W przypadku bazy Ministerstwa podstawą ewidencji dotyczącej polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą była dokumentacja papierowa. Brak digitalizacji uniemożliwiał udostępnianie jej szerszemu gronu odbiorców. Także ROPWiM nie udostępniała zasobów Centralnej Ewidencji Miejsc Pamięci ze względu na roboczy charakter bazy. W obu przypadkach utrudnia to aktualizację oraz popularyzację posiadanych informacji o dziedzictwie narodowym za granicą.
Dodatkowo Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego nie zrealizowało postanowień Rządowego Programu współpracy z Polonią i Polakami za granicą z 2007 r., polegających na utworzeniu bazy o zaniedbanych miejscach związanych z polskim dziedzictwem kulturowym. Byłaby ona głównie pomocna organizacjom polonijnym, poszukującym obiektów do opieki lub postaci zasłużonych do upamiętnienia. Zdaniem NIK brak takiej bazy utrudniał wyznaczenie priorytetów dla ochrony dziedzictwa narodowego za granicą oraz stworzenie kompletnej, zintegrowanej ewidencji danych o polskim dziedzictwie narodowym za granicą.
W latach 2013-2015 r. łączne finansowanie ochrony dziedzictwa narodowego za granicą było na zbliżonym poziomie. W całym okresie malało finansowanie ze środków MSZ, a rosły wydatki MKiDN.
W ramach rocznych wydatków MKiDN na ochronę dziedzictwa narodowego istniały dwie ścieżki ich finansowania: priorytet „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” oraz środki pozostające w dyspozycji Departamentu Dziedzictwa Kulturowego MKiDN.
W okresie objętym kontrolą większość wydatków MKiDN stanowiły środki z priorytetu „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” pochodzące z Funduszu Promocji Kultury oraz budżetu państwa.
W latach 2012-2015 projekty, które zostały dofinansowane w ramach priorytetu kończyły się osiągnięciem założonych w projektach efektów. Było to możliwe m.in. dzięki wypracowaniu w MKiDN oraz MSZ dobrych praktyk w zakresie odbioru realizowanych zadań, w szczególności prac konserwatorskich i remontowych. Wybór projektów w latach 2012-2016 do realizacji w ramach priorytetu dokonywany był w sposób zgodny z procedurą i jego celami. Skuteczność działań Ministerstwa Kultury i dziedzictwa Narodowego ograniczało dwukrotnie mniejsze od zgłaszanego zapotrzebowania finansowanie priorytetu „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” .
NIK ocenia, że ROPWiM w latach 2012-2016 poprawnie chroniła polskie dziedzictwo narodowe za granicą. Zadania inwestycyjne realizowane były zgodnie z założeniami, a Rada prawidłowo monitorowała ich realizację.
Uwagi i wnioski
Zdaniem NIK wprowadzone w 2016 r. zmiany legislacyjne, polegające na zniesieniu ROPWiM i przejęciu jej praw i zadań przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego albo Instytut Pamięci Narodowej, zwiększają możliwości koordynowania i prowadzenia przez Ministra polityki w zakresie ochrony dziedzictwa narodowego za granicą .
W celu zapewniania skutecznych działań na rzecz ochrony dziedzictwa narodowego Najwyższa Izba Kontroli wnosi o:
- wzmocnienie przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Ministra Spraw Zagranicznych współpracy na rzecz wypracowania całościowej strategii na rzecz ochrony dziedzictwa narodowego za granicą oraz systemu wymiany i aktualizacji informacji na ten temat.
Oprócz tego do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Izba wnosi o:
- podjęcie działań na rzecz integracji zasobów informacyjnych MKiDN dotyczących polskiego dziedzictwa narodowego z dotychczasowymi zasobami ROPWiM m.in. w związku z przejęciem przez Ministerstwo części zadań i zasobów Rady;
- po dokonaniu hierarchizacji potrzeb w zakresie ochrony dziedzictwa narodowego za granicą podjęcie starań w celu zwiększenia środków na ochronę obiektów zagrożonych;
- wspieranie zaangażowania społecznego na rzecz ochrony dziedzictwa narodowego za granicą i popularyzowanie w społeczeństwie wiedzę o tym dziedzictwie m.in. poprzez udostępnienie w Internecie zasobów informacyjnych MKiDN oraz ROPWiM;
- zarządzanie priorytetem „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” w sposób umożliwiający realizację projektów o charakterze interwencyjnym polegających na szybkiej reakcji na stwierdzone w danym roku zagrożenie dla obiektów polskiego dziedzictwa narodowego.
