W latach 2016-19 dało się zauważyć znaczące zmniejszenie zagrożenia korupcją w istotnych obszarach funkcjonowania państwa, w tym w szczególności w administracji skarbowej. To pozwoliło między innymi na zwiększenie wpływów do budżetu z podatków VAT. Nadal są jednak instytucje, w których wciąż nie wprowadzono mechanizmów antykorupcyjnych - stwierdza NIK w opracowaniu nt. zagrożenia korupcją.
Opracowanie zostało przedstawione sejmowej Komisji do spraw Kontroli Państwowej 9 grudnia - dokładnie w dniu ogłoszonym przez ONZ Międzynarodowym Dniem Walki z Korupcją. Zawiera ono analizę dotyczącą zagrożenia korupcją w świetle wyników kontroli NIK prowadzonych w ciągu ostatnich pięciu lat.
Antykorupcyjna aktywność NIK - podjęta z inspiracji Komisji ds. Kontroli Państwowej - trwa już od ponad 20 lat. Zaowocowała przygotowaniem dla Sejmu wielu analiz, opartych na wynikach kontroli. Komisja wyraziła oczekiwanie, że takie kontrole ujawniające zjawiska korupcyjne i identyfikujące mechanizmy korupcjogenne będą przez Izbę kontynuowane w przyszłości.
W ciągu tych lat działalność NIK znacząco przyczyniła się do zmniejszenia zagrożenia korupcją w Polsce. Wśród najważniejszych zmian w prawie, zmierzających do zmniejszenia korupcji, a inspirowanych antykorupcyjnymi analizami i wnioskami NIK należy na pewno wskazać:
- wprowadzenie, jawność i stopniowe rozszerzanie obowiązku składania oświadczeń majątkowych przez funkcjonariuszy publicznych;
- ograniczenie nadmiernych wynagrodzeń w stosunku do efektów w przedsiębiorstwach i spółkach państwowych, w tzw. ustawie kominowej;
- wprowadzenie antykorupcyjnych zmian w funkcjonowaniu policji, m.in. zakaz sponsorowania jej przez darczyńców prywatnych, wprowadzenie taryfikatorów wysokości mandatów za wykroczenia drogowe,
- wprowadzenie mandatów kredytowych oraz zakaz posiadania przez policjantów prywatnych pieniędzy w czasie kontroli drogowych;
- wprowadzenie antykorupcyjnych zmian w funkcjonowaniu służb celnych;
- wprowadzenie ustawy o zamówieniach publicznych i zmian wprowadzających większą przejrzystość w tej sferze;
- porządkowanie kwestii lokalizacji obiektów budowlanych (m.in. hipermarketów i turbin wiatrowych);
- przyjęcie antykorupcyjnych rozwiązań w systemie egzaminowania kierowców, polegających na przeprowadzaniu egzaminu w obecności innych osób;
- wprowadzenie rejestrów osób oczekujących na świadczenia medyczne, jako sposobu na ograniczenie ryzyka korupcji w systemie ochrony zdrowia.
Własny model działalności antykorupcyjnej NIK
Najwyższa Izba Kontroli opracowała też własny model zapobiegania korupcji. NIK podkreśla w nim przede wszystkim, że korupcję traktować należy szeroko, jako nadużycie funkcji publicznej dla nielegalnych korzyści prywatnych.
Istotą modelu NIK jest stwierdzenie „Po prostu zapobiegać” - głównie ujawniając systemowe przyczyny tego zagrożenia. Najwyższa Izba Kontroli wyszczególnia cztery mechanizmy korupcjogenne, czyli nieprawidłowości, które zwiększają ryzyko korupcji. Są to:
- dowolność postępowania
- konflikt interesów
- brak jawności postępowania
- brak lub słabość kontroli.
NIK zwraca także uwagę na cztery rodzaje działalności, szczególnie zagrożone ryzykiem korupcji:
- wydawanie rozstrzygnięć uznaniowych
- kontrakty między sektorem publicznym i prywatnym
- realizacja funkcji nadzorczych i kontrolnych władz publicznych
- dystrybucja przez władze publiczne dóbr deficytowych.
Mechanizmy korupcjogenne na przykładach z kontroli
Przykłady mechanizmów korupcjogennych i zagrożenia korupcją Najwyższa Izba Kontroli pokazała w szeregu przeprowadzonych kontroli. Wskazując mechanizmy czy procedury wymagające poprawy, Izba wymienia m.in. kontrolę korzystania z usług zewnętrznych przez szpitale publiczne w latach 2012-14, w której wskazano korupcjogenną dowolność postępowania i brak wystarczającej kontroli przy zlecaniu przez publiczne szpitale usług zewnętrznych.
W tym raporcie wskazano z kolei na ryzyko uzyskiwania nienależnych korzyści prywatnych kosztem majątku publicznego. Ciekawym przykładem jest kontrola odpraw dla kadry kierowniczej w strategicznych spółkach Skarbu Państwa w latach 2011-2017.
Konkluzje Najwyższej Izby Kontroli
Przegląd wyników kontroli z lat 2016 - 2020 pozwala zauważyć znaczące zmniejszenie zagrożenia korupcją w istotnych obszarach funkcjonowania państwa, w szczególności w działalności administracji skarbowej. Uporządkowanie i wzmocnienie systemu kontroli podatkowych nie tylko miało wpływ na wydatne zwiększenie dochodów państwa, zwłaszcza z podatku VAT, ale też spowodowało znaczące zmniejszenie ryzyka zachowań korupcyjnych w działalności związanej z egzekwowaniem podatków.
Równocześnie NIK zauważa jednak, że nadal są instytucje, w których nie wdrożono mechanizmów zabezpieczających przed korupcją. Utrzymuje się poważne zagrożenie korupcją związane z korzystaniem przez instytucje publiczne z różnego rodzaju usług doradczych i eksperckich. Kolejne kontrole i raporty NIK opisują zjawisko zlecania takich usług w sposób dowolny, nierzadko także tam, gdzie dane zadanie możliwe jest do wykonania siłami własnego personelu. Usługi zewnętrzne z łatwością mogą być wykorzystywane do uzyskiwania nielegalnych korzyści prywatnych kosztem majątku publicznego.
Obszarem dużego zagrożenia korupcją pozostaje też działalność związana z szeroko pojętym nadzorem budowlanym, m.in. z lokalizacją inwestycji budowlanych, czy przeciwdziałaniem samowolom budowlanym. W tym obszarze spotkać można dowolność postępowania, a nierzadko system nadzoru i kontroli nie jest skuteczny i nie gwarantuje równego traktowania wszystkich podmiotów, co utrudnia przeciwdziałanie procederom korupcyjnym.
Poważny problem zagrożenia korupcją utrzymuje się także w działalności samorządu terytorialnego. Świadczą o tym kolejne kontrole wskazujące na całkowitą niemal dowolność działania gmin w zakresie egzekwowania podatków lokalnych. Postępowanie w tych sprawach zależy jedynie od woli urzędników samorządowych, co sprzyjać może korupcji. Eliminowanie tego zagrożenia jest utrudnione w sytuacji ustrojowej pozycji samorządu terytorialnego i ograniczonych możliwości jego kontroli.
Pojawiają się też sygnały o niepokojących zjawiskach w funkcjonowaniu szeroko rozumianej kontroli granicznej na wschodnich granicach Polski, będących zarazem granicami Unii Europejskiej. Szczególnie groźne są ujawnione w toku kontroli przypadki korupcjogennej dowolności postępowania przy sprowadzaniu do Polski odpadów, co do których nie ma pewności, że są one następnie we właściwy sposób utylizowane.
