W latach 2011-2013 samorządy powiatowe otrzymały na rehabilitację osób niepełnosprawnych ok. 2,5 mld zł. Z kwoty tej samorządy przeznaczyły zaledwie 10-13 proc. środków na tworzenie miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych.
Prawie połowę środków PFRON i aż 94 proc. środków własnych samorządy wykorzystały na warsztaty terapii zajęciowej, których podstawowym celem jest rehabilitacja społeczna i zawodowa uczestników. Kontrola NIK wykazała jednak, że warsztaty nie spełniały swojej roli. W latach 2011-2013 w powiatach objętych kontrolą tylko 1-2 proc. osób biorących udział w warsztatach podjęło pracę. Jednocześnie z 23 proc. do 33 proc. wzrósł udział osób uczestniczących w zajęciach dłużej niż 9 lat. NIK podkreśla, że częstą przyczyną długotrwałego uczestnictwa niepełnosprawnych w warsztatach terapii zajęciowej jest brak miejsc w zakładach pracy chronionej dla osób, które nie rokują postępów w rehabilitacji.
18 proc. środków na rehabilitację otrzymanych z PFRON samorządy przeznaczyły na zakup sprzętu rehabilitacyjnego, w tym dofinansowanie zakupu wózków inwalidzkich i sprzętu ortopedycznego o podwyższonym standardzie. W ocenie NIK finansowanie rehabilitacji leczniczej jest domeną innych instytucji, takich jak NFZ, i nie powinno być realizowane przez PFRON, pomimo formalnej zgodności z obowiązującym prawem. Również w opinii organizacji pozarządowych reprezentujących interesy osób niepełnosprawnych, obciążanie PFRON wydatkami na rehabilitację leczniczą zmniejsza pulę środków na rehabilitację zawodową i społeczną. Środki te mogłyby być wykorzystane na inne priorytetowe cele, jak np. usuwanie barier architektonicznych, czy pomoc na rzecz zatrudniania tych osób.
W badanym okresie Zarząd PFRON nie prowadził tzw. ewaluacji, czyli oceny efektywności i skuteczności wykorzystania środków przekazanych według algorytmu, mimo iż w objętych kontrolą powiatach stanowiły one prawie 85 proc. kwoty przeznaczonej na rehabilitację. Prowadzone przez Fundusz badania ewaluacyjne i audytowe dotyczyły wyłącznie programów uchwalonych przez Radę Nadzorczą. Także Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych nie prowadziło analiz skuteczności i efektywności finansowania poszczególnych form rehabilitacji realizowanych przez samorządy. Według Pełnomocnika to samorządy są odpowiedzialne za prowadzenie takiej analizy i ewaluacji. NIK nie podziela tego poglądu, nie widzi przeszkód w wykonywaniu takich analiz na szczeblu krajowym przez Biuro Pełnomocnika.
W latach 2011-2013 PFRON prowadził natomiast kontrole wykorzystania środków przekazanych samorządom. Kontrola NIK wykazała, że środki przyznane według algorytmu były rzadziej kontrolowane niż środki przyznane w ramach programów Rady Nadzorczej Funduszu. W ocenie NIK - biorąc pod uwagę dużo większe kwoty przyznawane według algorytmu niż w ramach programów Rady Nadzorczej - wskazane jest odwrócenie proporcji w tym zakresie. Poza tym kontrole środków przekazywanych według algorytmu - pomimo tego, iż były rzadsze - ujawniały nieprawidłowości dużo częściej niż kontrole środków przyznawanych powiatom z innych tytułów.
W okresie objętym kontrolą, Prezes Zarządu PFRON prawidłowo, w zgodzie z prawem i terminowo przekazywał samorządom powiatowym środki Funduszu na realizację ustawowych zadań z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych. Kontrola NIK wykazała jednak przypadki naruszenia przepisów przez samorządy. Najważniejszy zarzut Izby dotyczył pozostawienia przez sześciu starostów środków z PFRON w wysokości 30,5 mln zł w swoich starostwach. Z tej kwoty ok. 9 mln zł wydatkowano na sfinansowanie wyposażenia stanowisk pracy dla zatrudnianych osób niepełnosprawnych, a ponad 5 mln zł na rozpoczęcie przez te osoby działalności gospodarczej. NIK podkreśla, że pozostawienie przez starostów środków z PFRON w starostwach powiatowych było działaniem nielegalnym, ponieważ zgodnie z ustawą to powiatowe centra pomocy rodzinie i powiatowe urzędy pracy są uprawnione do wykonywania zadań z zakresu rehabilitacji osób niepełnosprawnych, a tym samym do otrzymywania środków PFRON na te cele. Izba zwraca też uwagę, że w związku z takim postępowaniem niektórych starostów istnieje podwyższone ryzyko zachowań korupcyjnych.
Wnioski NIK:
- podjęcie przez Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych działań, na rzecz zwiększenia udziału środków PFRON wykorzystywanych przez samorządy powiatowe na rehabilitację zawodową;
- prowadzenie przez Biuro Pełnomocnika, Prezesa Zarządu PFRON i powiaty ewaluacji, ukierunkowanej na ocenę skuteczności wykorzystania przez samorządy środków przekazanych im według algorytmu;
- zidentyfikowanie i popularyzowanie przez Prezesa Zarządu PFRON lub Pełnomocnika dobrych praktyk, które mogą pomóc samorządom powiatowym w ocenie efektywności i zwiększaniu skuteczności działań wspierających osoby niepełnosprawne;
- wdrożenie przez PFRON projektowanego systemu informatycznego, identyfikującego końcowych beneficjentów według numeru PESEL. Działanie to powinno uwzględniać:
- wcześniejsze ustalenie wskaźników pomiaru skuteczności udzielanej pomocy;
- dostosowanie do ww. wskaźników zakresu sprawozdawczości wymaganej przez PFRON od powiatów, w związku z wykorzystaniem środków przekazywanych według algorytmu;
- wymianę informacji z innymi instytucjami udzielającymi pomocy osobom niepełnosprawnym;
- zaniechanie przekazywania przez rady powiatów środków PFRON urzędom starostw i miast powiatowych oraz przekazanie realizacji zadań z zakresu rehabilitacji osób niepełnosprawnych jednostkom do tego uprawnionym.
