W Polsce w ostatnich latach systematycznie rośnie liczba osób z zaburzeniami psychicznymi. W 2014 r. osób takich było ok. 1,6 mln, czyli ponad 4 proc. wszystkich mieszkańców naszego kraju. Według danych ujętych w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2011-2015, w okresie od 1990 r. do 2007 r. wskaźnik rejestrowanego rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych w opiece ambulatoryjnej wzrósł o 119 proc. (z 1 629 do 3 571 na 100 tys. ludności), a w opiece stacjonarnej o 50 proc. (z 362 do 542 na 100 tys. ludności). Udzielanie pomocy, opieki i wsparcia osobom z zaburzeniami psychicznymi oraz ich rodzinom staje się zatem istotnym problemem ochrony zdrowia Polaków, angażującym na ten cel coraz większe środki finansowe z budżetu państwa.
Środowiskowe domy samopomocy są jedną z najlepiej i najszybciej rozwijających się form wspierania osób z zaburzeniami psychicznymi. Świadczą one swoim podopiecznym usługi w ramach indywidualnych lub zespołowych treningów samoobsługi oraz treningów umiejętności społecznych, polegających na nauce, rozwijaniu lub podtrzymywaniu umiejętności w zakresie czynności dnia codziennego i funkcjonowania w życiu społecznym. Do zadań ŚDS należy budowanie sieci oparcia społecznego oraz przygotowanie do życia w społeczeństwie i funkcjonowania w środowisku osób przewlekle chorych psychicznie i niepełnosprawnych intelektualnie, które w wyniku upośledzenia niektórych funkcji organizmu lub zdolności adaptacyjnych wymagają pomocy do życia w środowisku rodzinnym i społecznym. Działalność ŚDS finansowana jest z dotacji celowych przyznawanych przez wojewodę na bieżące prowadzenie domów, jak również na rozwój ich infrastruktury. Kwoty dotacji ustalane są na podstawie miesięcznych meldunków przekazywanych wojewodzie przez poszczególne samorządy oraz na podstawie wniosków składanych przez zainteresowane gminy lub powiaty.
Najważniejsze ustalenia kontroli
Od stycznia 2014 r. do grudnia 2016 r. liczba środowiskowych domów samopomocy na terenie woj. warmińsko - mazurskiego wzrosła z 62 do 70, a liczba oferowanych przez nie miejsc z 2.785 do 3.561. Zwiększyła się także liczba osób przebywających w ŚDS - z 2.812 osób w 2013 r. do 3.631 osób w 2016 r., a wskaźnik funkcjonowania co najmniej jednego ŚDS na terenie każdego powiatu, wyznaczony przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w styczniu 2017 r., osiągnięty został w województwie warmińsko-mazurskim już w sierpniu 2013 r.
Osoby ubiegające się o miejsce w ŚDS kierowane były do tych placówek w zasadzie na bieżąco, a tylko w pięciu przypadkach czas oczekiwania wynosił od 45 do 91 dni. Znikoma była też liczba odmów przyjęcia do ŚDS, stanowiąc zaledwie 0,1 proc. wniosków złożonych w latach 2014-2016, a odmowy wynikały z braku wymaganych opinii medycznych.
W ocenie NIK, gminy i powiaty podejmowały działania na rzecz rozpoznania potrzeb lokalnych społeczności na usługi wsparcia osób z zaburzeniami psychicznymi, jednakże zakres tych działań był bardzo różny. Kompleksowo potrzeby te rozpoznały zaledwie dwa z dziesięciu skontrolowanych samorządów - Miasto Mrągowo oraz Miasto i Gmina Orzysz. Pozostałe samorządy ograniczały rozpoznanie potrzeb na ogół do jednego źródła danych, głównie informacji uzyskanych z miejskich lub gminnych ośrodków pomocy społecznej.
Izba pozytywnie oceniła osiągnięcie przez ŚDS, niemal na dwa lata przed wyznaczonym terminem, tzw. standardu usług bytowych. Obiekty skontrolowanych ośrodków nie posiadały barier architektonicznych, wyposażono je w udogodnienia umożliwiające funkcjonowanie osobom niepełnosprawnym m.in. podjazdy, rampy, windy. Miały także wymaganą liczbę odpowiednio wyposażonych pomieszczeń do realizacji zajęć wspierająco-aktywizujących. Uczestnikom domów umożliwiono spożywanie gorących posiłków, najczęściej w ramach prowadzonych treningów kulinarnych, a także zapewniono transport na zajęcia i z powrotem do domu. We wszystkich jednostkach prawidłowo opracowano i realizowano indywidualne plany postępowania wspierająco-aktywizującego. Ustalono również, że siedem z dziesięciu skontrolowanych ŚDS zapewniało swoim uczestnikom pełen zakres wymaganych przepisami usług, w tym m.in. treningi: funkcjonowania w codziennym życiu, umiejętności interpersonalnych i rozwiązywania problemów, czy umiejętności spędzania wolnego czasu. W dwóch domach podopiecznym nie zapewniono w pełnym wymiarze poradnictwa psychologicznego, a w jednym nie prowadzono wymaganych sześciu godzin zajęć dziennie, gdyż uczestnicy tego ŚDS realizowali również obowiązek szkolny w funkcjonującej przy ŚDS placówce oświatowej.
Nowy ŚDS w Orzyszu, powstały w 2015 r., wyposażony w podjazd dla niepełnosprawnych
Sala treningu komputerowego w ŚDS w Wolnicy
Sala treningu stolarskiego w ŚDS w Mikołajkach
Pracownia treningu kulinarnego w ŚDS w Mikołajkach
Źródło: materiały własne NIK.
W latach 2014-2016 na funkcjonowanie oraz rozwój infrastruktury skontrolowanych ŚDS, właściwe jednostki samorządu terytorialnego otrzymały od Wojewody ogółem blisko 32,2 mln zł dotacji celowych. Z kwoty tej 23,8 mln zł (tj. 74 proc.) przeznaczonych było na działalność bieżącą domów, 4,6 mln zł (14 proc.) na wydatki standaryzacyjne, a 3,8 mln zł (12 proc.) na utworzenie nowego ŚDS w Orzyszu. Wszystkie skontrolowane samorządy prawidłowo wykorzystały otrzymane dotacje. Stwierdzono jednak nieprawidłowości w zakresie udzielania zamówień publicznych i w dwóch przypadkach (UG w Lubominie i MOPS w Olecku) skierowano zawiadomienia do Rzecznika Dyscypliny Finansów Publicznych przy Regionalnej Izbie Obrachunkowej w Olsztynie.
Wojewoda nie w pełni rzetelnie rozdysponowywał środki dotacji na prowadzenie i rozwój środowiskowych domów samopomocy. Kontrola wykazała, że wojewoda rozpatrzył pozytywnie trzy wnioski jednostek samorządu terytorialnego, które zleciły prowadzenie ŚDS jednemu podmiotowi spoza sektora finansów publicznych, tj. stowarzyszeniu ECWS HELPER na łączną kwotę blisko 3,8 mln zł. Zrobił to bez stosownego rozpoznania, czy istnieje zapotrzebowanie lokalnej społeczności na nowe miejsca w takich ośrodkach. W dodatku wnioski te nie zostały poparte żadnymi analizami, a w jednym z nich nie określono nawet szacunkowego kosztu dofinansowanego zadania. Podkreślić przy tym należy, że w tym samym czasie, wojewoda odmówił trzem innym samorządom dofinansowania rozbudowy istniejących placówek, mimo że ich wnioski były szczegółowo uzasadnione.
Również nadzór i kontrola wojewody i samorządów nad funkcjonowaniem ŚDS i wykorzystaniem przez nie dotacji celowych nie były realizowane w wystarczającym zakresie. Kontrole Wojewody obejmowały tylko standardy jakościowe funkcjonowania i nie badano w nich wykorzystania udzielonych dotacji. Spośród skontrolowanych dziesięciu samorządów, tylko cztery przeprowadziły w ŚDS kontrole w pełnym zakresie, dwa kontrolowały wyłącznie prawidłowość świadczenia usług, a cztery w ogóle nie prowadziły kontroli w ŚDS.
Najwyższa Izba Kontroli zwraca uwagę, że chociaż istniejąca na terenie woj. warmińsko-mazurskiego sieć ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi spełnia minimalne, określone przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, założenie funkcjonowania co najmniej jednego ŚDS w każdym powiecie, to jednak dostępność miejsc w tych ośrodkach na terenie poszczególnych powiatów jest bardzo zróżnicowana. W dziewięciu powiatach (ponad 40 proc. ogółu) wskaźnik liczby miejsc w ŚDS na 1 tys. mieszkańców był niższy od 2, podczas gdy w pięciu powiatach (23,8 proc.) wynosił ponad dwukrotnie więcej.
Uwagi i wnioski
Biorąc pod uwagę zachodzące procesy starzenia się społeczeństwa i zmniejszającą się liczbę członków rodzin skłonnych do ciągłej opieki nad osobami z zaburzeniami psychicznymi, należy spodziewać się, że zapotrzebowanie na usługi świadczone przez ŚDS będzie rosło. Dlatego też analiza potrzeb lokalnych społeczności na tego typu usługi, przeprowadzana przez samorządy w sposób kompleksowy (w oparciu o wszystkie dostępne źródła informacji) oraz systematyczny (uwzględniający okresowy przegląd i aktualizację posiadanych danych) będzie miała kluczowe znaczenie we właściwym reagowaniu na zmieniającą się sytuację. Wnioski dotyczące potrzeby dokonywania takiej analizy zostały zawarte w wystąpieniach pokontrolnych skierowanych do organów wykonawczych skontrolowanych JST.
Z uwagi na nieprawidłowości dotyczące nadzoru i kontroli nad funkcjonowaniem domów i wykorzystaniem przez nie otrzymanych dotacji, NIK rozważa przeprowadzenie ogólnopolskiej kontroli w tym zakresie.
