Dla ochrony zabytków i ich otoczenia istotne znaczenie mają m.in. miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. W trakcie ich opracowania przeprowadza się bowiem wszechstronne analizy, umożliwiające m.in. określenie zasad ochrony i zagospodarowania stref konserwatorskich. Na ich terenie obowiązują ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się tam zabytków. Dla opracowania tego aspektu miejscowych planów ważne jest też, aby gmina odpowiednio prowadziła ewidencję zabytków oraz opracowała program opieki nad zabytkami.
Jednak opracowywanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego nie jest obowiązkowe. Tylko nieliczne więc gminy zapewniają zabytkom na swoim terenie tą formę ochrony. Do czasu zakończenia kontroli miejscowymi planami objęte było mniej niż 12 proc. powierzchni zbadanych przez NIK gmin. W skali województwa było to jeszcze mniej - niespełna 8 proc.
W skontrolowanych gminach w latach 2008-2013 uchwalono 43 plany, które obejmowały strefy konserwatorskie. Obejmowały one niespełna dwa tysiące ha powierzchni, głównie na terenie Przemyśla i Jarosławia.
Gminy preferują wydawanie decyzji o warunkach zabudowy, dla których nie jest wymagane przeprowadzanie tak szczegółowych analiz konserwatorskich. NIK podkreśla, że każda z gmin posiada studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, w którym określone są ograniczenia, dopuszczenia, nakazy i zakazy działań w poszczególnych strefach konserwatorskich. Zapisy takie pozwalają na utworzenie stref ochrony konserwatorskiej w planach miejscowych.
Skontrolowane gminy prawidłowo utworzyły gminne ewidencje zabytków. Spośród 12 gmin, 11 miało założone ewidencje zabytków, a jedną opracowaną ewidencję przekazano do uzgodnienia z wojewódzkim konserwatorem zabytków. W skali województwa podkarpackiego, z nałożonego obowiązku założenia gminnej ewidencji zabytków wywiązało się 75 proc. gmin. Aktualna gminna ewidencja zabytków jest podstawą dla ochrony zabytków i pozyskiwania środków finansowych na ten cel, gdyż zapewnia gminom pełną wiedzę o zabytkach nieruchomych znajdujących się na ich terenie.
NIK natomiast negatywnie oceniła sporządzanie programów opieki nad zabytkami. Opracowała je tylko połowa kontrolowanych.
Gminy przestrzegały obowiązków dokonania uzgodnień z wojewódzkim konserwatorem zabytków, tak w zakresie dokumentów planistycznych, jak i wydawanych decyzji określających warunki zabudowy. Obowiązek takich uzgodnień jest niewątpliwym zabezpieczeniem zabytków i ich otoczenia.
NIK oceniła pozytywnie mimo stwierdzonych nieprawidłowości wydawanie w strefach ochrony konserwatorskiej przez gminy decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz decyzji o warunkach zabudowy. Wprawdzie w skontrolowanych gminach w niejednolity sposób prowadzono postępowania administracyjne mające na celu ustalenie cech nowej zabudowy, lecz różne praktyki stosowania prawa nie wpłynęły niekorzystnie na ochronę obiektów zabytkowych i ich otoczenia. Trudności gmin dotyczyły w szczególności zakresu udziału specjalistów w postępowaniu administracyjnym, m.in. tego, kto powinien określać wymagania dotyczące nowej zabudowy. W ocenie NIK powinien to być zawsze profesjonalista posiadający odpowiednie kwalifikacje specjalne.
Warto pamiętać, że Województwo Podkarpackie posiada wielobarwny pejzaż dziedzictwa kulturowego. Region ten ze swoimi walorami kulturowo-przyrodniczymi jest jednym z najciekawszych w Polsce i cieszy się wielkim zainteresowaniem turystów. Znajdują się tu nie tylko ogólnie znane obiekty, jak Zespół Pałacowo Parkowy w Łańcucie czy Zespół klasztoru oo. Bernardynów w Leżajsku, uznane za pomniki historii, ale także wiele innych. W rejestrze zabytków województwa wpisano bowiem ponad 4 tysiące nieruchomych obiektów zabytkowych.
Dlatego zdaniem Najwyższej Izby Kontroli brak planów zagospodarowania może nie tylko stwarzać bariery rozwojowe, ale też wpływać na stopniową degradację zabytków i ich otoczenia, będących znaczącą częścią dziedzictwa kulturowego województwa.
