W związku z wejściem Polski do Unii Europejskiej składki na ubezpieczenie społeczne pobierane są między innymi od wynagrodzeń pracowników delegowanych z Polski do pracy w innych krajach UE. W niektórych państwach, np. w Austrii i w Niemczech, składki od świadczeń urlopowych i ekwiwalentów pobierają oraz gromadzą tzw. kasy urlopowe. W Polsce nie funkcjonują kasy urlopowe i dlatego dla polskich pracowników delegowanych do pracy w tych krajach przynależność do kasy urlopowej jest obligatoryjna. Niewywiązanie się z obowiązku odprowadzania przez pracodawcę składek do takiej kasy zagrożone jest karami finansowymi.
Do stycznia 2014 roku Austriacka Kasa Urlopowa (Bauarbeiter-Urlaubs und Abfertigungskasse - BUAK) gromadziła składki z tytułu świadczeń urlopowych i ekwiwalentów za niewykorzystany urlop wypłaconych pracownikom delegowanym, nie przekazując ich do ZUS. W przypadku kasy niemieckiej (Niemiecka Kasa Urlopowa i Wyrównawcza Branży Budowlanej - SOKA-BAU), składki z tytułu takiego ekwiwalentu do czerwca 2018 roku przekazywane były pracodawcom. Dopiero w wyniku zawartych porozumień pomiędzy stroną polska a BUAK oraz ZUS i SOKA-BAU sytuacja uległa zmianie i składki pobrane przez te kasy trafiały bezpośrednio do ZUS. Z danych uzyskanych przez NIK wynika, że w latach 2004-2019 do innych niż Austria i Niemcy państw UE delegowano z Polski blisko 1,4 mln pracowników.
Źródło: Opracowanie własne NIK na podstawie wyników kontroli
NIK oceniła między innymi działania podejmowane przez ZUS w celu zabezpieczenia interesów pracowników delegowanych z Polski do krajów UE. Kontrola objęła lata 2014 - 2019, prowadzona była w Centrali ZUS w Warszawie oraz w Oddziale ZUS w Opolu.
ZUS podjął działania umożliwiające wpływ do polskiego systemu ubezpieczeń społecznych składek od świadczeń z tytułu urlopu odprowadzanych bezpośrednio przez kasy urlopowe funkcjonujące tylko w dwóch państwach - Austrii oraz Niemczech. Nastąpiło to jednak z kilkuletnią zwłoką i - w przypadku Austrii - dopiero na skutek interwencji między innymi Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. W odniesieniu do pozostałych krajów UE działania w celu rozpoznania sposobu funkcjonowania kas urlopowych zostały podjęte dopiero w październiku 2019 roku w wyniku kontroli NIK.
Kwota ponad 12, 7 mln zł zaległych składek za lata 2006-2013 pobranych przez austriacką kasę urlopową, wpłynęła do ZUS dopiero w wyniku porozumienia zawartego 5 listopada 2013 roku. Zakład nie naliczył odsetek za zwłokę, powołując się na opinię ówczesnego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Oznacza to, że finansowe konsekwencje takiej zwłoki ponieśli delegowani pracownicy. Odpowiednia część tych składek została bowiem z opóźnieniem i bez należnych odsetek odprowadzona na konta Otwartych Funduszy Emerytalnych. Kwota odpowiadająca wielkości odsetek za zwłokę w przekazaniu składek ZUS do OFE i na subkonta ubezpieczonych została przez NIK oszacowana na ponad 800 tys. zł. Ponadto Centrala ZUS nie kierowała do Oddziałów ZUS wniosków o kontrolę płatników składek delegujących pracowników do Austrii, mimo znaczącej liczby czasowo delegowanych do pracy w tym kraju.
Źródło: Opracowanie własne NIK na podstawie wyników kontroli
Z kolei zawarcie porozumienia z Niemiecką Kasą Urlopową nastąpiło dopiero 24 maja 2018 roku, chociaż rozmowy na ten temat toczyły się ponad dziesięć lat. Nastąpiło to po zmianie przepisów, które umożliwiły wdrożenie przez ZUS projektu e-Składka, dzięki czemu powstała możliwość dokonywania wpłat na indywidualne numery rachunków składkowych. Do grudnia 2019 roku kasa przekazała do ZUS składki w wysokości nieco ponad 3,9 mln zł.
Źródło: Opracowanie własne NIK na podstawie wyników kontroli
NIK docenia działania Oddziału ZUS w Opolu, który rzetelnie i terminowo dokonywał rozliczeń środków przekazywanych przez kasy urlopowe. Zauważa jednak, że robił to z naruszeniem przyjętego w rozporządzeniu Ministra Pracy sposobu przeliczania na złotówki pobranych przez austriacką i niemiecką kasę urlopową składek w euro.
ZUS przez 15 lat nie podjął żadnych działań mających na celu rozpoznanie liczby i modelu działania kas urlopowych w krajach UE innych niż Austria i Niemcy. W konsekwencji nie nawiązano współpracy z takimi kasami, pomimo istnienia wysokiego ryzyka, że ochrona praw pracowników delegowanych do innych - niż Austria i Niemcy - krajów UE, w zakresie składek pobranych przez kasy urlopowe jest niewystarczająca (składki te mogą nie być ujmowane na indywidualnych kontach ubezpieczonych w wymaganych wysokościach i terminach). Działania takie podjęto dopiero po rozpoczęciu działań kontrolnych przez NIK w ZUS Oddział w Opolu.
W wyniku kontroli Centrala ZUS podjęła także działania w celu rozpoznania w jakich innych niż Austria i Niemcy państwach UE funkcjonują takie instytucje jak kasy urlopowe w zakresie przeliczenia składek. Prezes ZUS zadeklarował gotowość nawiązania współpracy ZUS z Ministerstwem Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej (aktualnie Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej). Podjął także dyskusję nad możliwością wprowadzenia zmian do przepisów prawa tak, aby zawierały odrębne uregulowania dla celów ubezpieczeń społecznych, gdy wypłata środków stanowiących podstawę wymiaru składek następuje w walucie obcej.
Ze wstępnych informacji uzyskanych przez NIK od Naczelnych Organów Kontroli działających w krajach Unii Europejskiej wynika, że kasy urlopowe oraz podobne instytucje i systemy funkcjonują, poza Austrią, Niemcami oraz wskazanymi przez ZUS Belgią i Francją, również na Cyprze, w Estonii, Grecji, Szwecji.
Wnioski
NIK w wyniku kontroli sformułowała następujące wnioski:
Wnioski systemowe do Ministra Rodziny i Polityki Społecznej o:
- wzmocnienie nadzoru nad działalnością ZUS w zakresie realizacji zadań zabezpieczenia społecznego wobec pracowników delegowanych do pracy za granicą
- dokonanie analizy skutków przyjętych w ramach negocjacji z BUAK rozwiązań i na podstawie wyników takiej analizy, rozważenie podjęcia działań zmierzających do wypracowania mechanizmów umożliwiających rekompensatę korzyści utraconych przez osoby delegowane do pracy w Austrii
Wnioski do Prezesa ZUS o:
- zapewnienie przeliczania przez ZUS podstawy wymiaru składek z waluty obcej na złote w sposób wynikający z obowiązujących przepisów lub zainicjowanie przez ZUS działań mających na celu zmianę przepisów w powyższym zakresie
- zintensyfikowanie przez Centralę ZUS działań mających na celu uzyskanie informacji, w których krajach UE działają branżowe kasy urlopowe oraz o zasadach, na jakich działają i bezzwłoczne - nawiązanie współpracy z kasami, w przypadku powzięcia przez ZUS informacji, że część z nich nie przekazuje pobranych środków finansowych płatnikom składek.
