Funkcjonowanie kontrolowanych centrów pierwszej sprzedaży ryb, w ocenie NIK, niewątpliwie wywarło pozytywny wpływ na rozwój, a także poprawę infrastruktury portów i przystani morskich, w których te centra były zlokalizowane. Pozyskanie środków finansowych z Programu Operacyjnego RYBY 2007-2013 przyniosło korzyści m.in. w postaci nowo wybudowanych lub wyremontowanych centrów, powstania infrastruktury do wyładunków ryb, poprawy jakości produktów rybnych (m.in. poprzez skrócenie czasu wyładunku ryb, transport ryb w warunkach chłodniczych, wdrożenie systemu identyfikowalności produktów rybnych), a także przyczyniło się do zainicjowania powstawania i rozwoju organizacji producenckich reprezentujących interesy ekonomiczne rybaków.
Chociaż centra były w pełni przygotowane do świadczenia usług niezbędnych do skutecznego wprowadzania ryb do pierwszej sprzedaży zapewniając możliwość odbioru i przechowywania ryb w odpowiednich warunkach, to jednak obowiązujące zasady pierwszej sprzedaży nie sprzyjały koncentracji podaży i wzmocnienia rynkowej pozycji organizacji producentów. Dowolność wyboru przez producenta miejsca sprzedaży i nabywcy uniemożliwiała centrom realizację ich podstawowego ustawowego zadania - aukcyjnej lub sesyjnej sprzedaży produktów rybołówstwa.
Niedostateczny udział centrów w rynku rybnym sprawiał, że ich wpływ na poprawę konkurencyjności i zrównoważenia sektora rybackiego był niewielki. W ocenie NIK przyczyną niewielkiej skuteczności centrów, a przez to nieznacznego wpływu na poprawę konkurencyjności sektora rybackiego, były przede wszystkim:
- dowolność wyboru przez producenta miejsca sprzedaży i nabywcy: dzięki temu producenci ryb mogą sprzedawać ryby w dowolnie wybranym miejscu, bez żadnych ograniczeń, jednakże NIK zwraca uwagę, że z tego powodu większość producentów sprzedawała ryby poza centrami (w tym również bezpośrednio odbiorcom w Danii i Szwecji), z wyjątkiem pierwszej sprzedaży gatunków ryb, których zasoby wymagają wzmożonej ochrony lub wzmożonego nadzoru (tj. dorsz i łosoś);
- dowolność lokalizacji centrów, skutkująca zbyt dużą liczbą centrów w jednym porcie (np. w porcie Kołobrzeg działało pięć centrów zarządzanych przez konkurujące ze sobą organizacje producentów).
Niewielki - w stosunku do potencjału - udział centrów w sprzedaży ryb był również konsekwencją podejścia kontrolowanych organizacji producentów, które nie egzekwowały od swoich członków (bądź w ogóle nie ustanowiły) obowiązku sprzedaży całego połowu poprzez własne centra.
Nieokreślenie w Programie Operacyjnym RYBY 2007-2013 wskaźników osiągnięcia celów uniemożliwiło jednakże dokonanie pełnej oceny skuteczności i efektywności centrów. Zastosowanie wskaźników w postaci np. liczby miejsc wyładunku czy zakupionych instalacji przeładunkowych, spowodowało, że poza kontrolą znalazła się weryfikacja celów określonych w umowach, którymi były np. poprawa bezpieczeństwa, warunków postoju i obsługi statków rybackich, poprawa warunków bezpieczeństwa i higieny pracy w miejscach wyładunku, czy też eksploatowanie ekosystemów wodnych w sposób przyjazny środowisku.
NIK zwraca też uwagę, że brak obowiązku weryfikacji stanu realizacji projektu na etapie składania wniosku o dofinansowanie, a także obowiązku przedłożenia analizy ekonomicznej opłacalności inwestycji i analizy faktycznych potrzeb rynku, spowodował sfinansowanie z funduszy Programu Operacyjnego RYBY przedsięwzięć powstałych w całości lub w znacznej części przed złożeniem wniosku.
Kontrola wykazała również, że:
- jedno z dziesięciu kontrolowanych centrów pierwszej sprzedaży ryb nie spełniało wymogów określonych w ustawie o organizacji rynku rybnego - nie był to obiekt budowlany wyposażony w niezbędną infrastrukturę, tylko blaszany kontener,
- pięć centrów (prowadzonych przez jedną organizację) prowadziło pierwszą sprzedaż gatunków ryb, których zasoby wymagają wzmożonej ochrony lub wzmożonego nadzoru, poza obiektami centrów, tj. bezpośrednio z nabrzeża.
Z kolei w Pomorskim Oddziale Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa kontrolerzy wskazali niezgodne z celem wykorzystanie dofinansowania (4,2 mln zł): w miejscu, gdzie powstało jedno z centrów pierwszej sprzedaży prowadzono równolegle działalność komercyjną (m.in. wynajem pokoi, usługi gastronomiczne i handlowe).
Wnioski NIK
W celu poprawy funkcjonowania centrów pierwszej sprzedaży, Najwyższa Izba Kontroli wnioskowała do Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej o:
- rozważenie podjęcia działań mających na celu:
- wprowadzenie obowiązku sprzedaży ryb przez producentów zrzeszonych w organizacjach poprzez centra pierwszej sprzedaży ryb,
- określenie zasad lokalizacji centrów w sposób zabezpieczający optymalne wykorzystanie ich potencjału,
- określenie ustawowej definicji sprzedaży sesyjnej;
- uruchomienie systemu informatycznego, umożliwiającego organizacjom producentów prowadzącym centra rejestrowanie pierwszej sprzedaży produktów rybnych.
