Polska nadal zajmuje odległe miejsce w rankingach innowacyjności - w Globalnym Indeksie Innowacyjności 2015 nasz kraj został sklasyfikowany na przedostatnim miejscu wśród krajów UE, wyprzedzając jedynie Rumunię. Jednym ze sposobów zwiększenia innowacyjności gospodarki jest rozwój powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym, ukierunkowany w szczególności na wspólne przedsięwzięcia o charakterze inwestycyjnym i doradczym, które mogą ułatwić transfer wiedzy pomiędzy kooperującymi podmiotami. W rozwoju takich powiązań mogą być wykorzystywane m.in. wyspecjalizowane ośrodki innowacji (OI), dysponujące odpowiednią infrastrukturą, a także doświadczeniem w oferowaniu usług niezbędnych do prowadzenia działalności gospodarczej wykorzystującej nowoczesne rozwiązania.
Głównym celem kontroli była ocena skuteczności wspierania przedsiębiorców podejmujących lub prowadzących innowacyjną działalność gospodarczą. NIK skontrolowała 26 ośrodków innowacji, w tym 12 beneficjentów Działania 5.3 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (POIG), które to ośrodki otrzymały wsparcie w kwocie prawie 1,2 mld zł. Z kolei Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości przeznaczyła ponad 5 mld 220 mln zł na finansowanie zadań ujętych w Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki „Dynamiczna Polska 2020” (w celu nr 2 Stymulowanie innowacyjności poprzez wzrost efektywności wiedzy i pracy).
Spośród 26 skontrolowanych ośrodków innowacji, w sześciu jednostkach większościowymi udziałowcami były podmioty z kapitałem Skarbu Państwa, w czterech przypadkach większościowi udziałowcy reprezentowali kapitał prywatny, zaś w pozostałych 16 ośrodkach większość kapitału była własnością jednostek samorządu terytorialnego.
Najważniejsze ustalenia kontroli
Opóźnienia w realizacji przez ośrodki innowacji projektów inwestycyjnych w ramach Działania 5.3 POIG nie pozwalają na pełną ocenę efektywności tego instrumentu wsparcia.
W okresie objętym kontrolą nastąpił rozwój infrastruktury ośrodków innowacji, głównie dzięki środkom pochodzącym z budżetu Unii Europejskiej (głównie w ramach Działań 3.1 i 5.3, a także w ramach uczestnictwa w unijnych programach regionalnych). Skontrolowane ośrodki wydały na inwestycje (rozbudowa powierzchni użytkowej, w tym laboratoryjnej) ponad 1 mld zł, w tym ze środków własnych ponad 242 mln zł.
Inwestycje zrealizowane w skontrolowanych ośrodkach innowacji umożliwiły zwiększenie skali ich działalności. W 2015 w porównaniu do 2013 r. nastąpił wzrost powierzchni użytkowej lokali o 45 proc. (z prawie 249 tys. m² do prawie 361 tys. m²), powierzchni laboratoriów o 33 proc. (z 26 tys. m² do prawie 35 tys. m²), liczby przedsiębiorstw - lokatorów korzystających z majątku ośrodków innowacji o 44 proc. (z 928 do 1334), wzrosło także zatrudnienie w ośrodkach - o ponad 13 proc. (z 741 do 841 pracowników) oraz zatrudnienie w przedsiębiorstwach 20 lokatorów ośrodków innowacji o ponad 78 proc. (z 4 981 pracowników do 8 880 pracowników).
NIK zwraca uwagę, że ośrodki innowacji nie dołożyły starań by efektywnie wykorzystać powstały majątek w postaci: parków naukowo-technologicznych, inkubatorów technologicznych, laboratoriów, pomieszczeń pod wynajem dla przedsiębiorców innowacyjnych. Ponad 1/3 powierzchni lokali pozostających w dyspozycji ośrodków innowacji, które mogłyby zostać udostępnione innowacyjnym przedsiębiorcom, pozostawała niewykorzystana.
NIK zwraca uwagę, że oferta ośrodków innowacji kierowana do przedsiębiorców podejmujących lub prowadzących innowacyjną działalność gospodarczą nie obejmowała całego zakresu usług na które przedsiębiorcy zgłaszali zapotrzebowanie. W części ośrodków nie określono kryteriów doboru przedsiębiorców - beneficjentów wsparcia, zasad ich funkcjonowania w ośrodkach oraz standardów świadczenia usług. Ponadto ośrodki innowacji nie dbały o pełną ewaluację efektów pomocy udzielanej przedsiębiorcom - lokatorom. Jedynie dwa ośrodki dysponowały danymi o wysokości przychodów lokatorów z tytułu wdrożenia produktów innowacyjnych. Z kolei tylko dziewięć posiadało informację, iż ich lokatorzy dokonali w latach 2013-2015 wdrożeń produktów innowacyjnych. Niewielu przedsiębiorców wskazało, iż sprzedaż wyrobów innowacyjnych stanowi ich główne źródło przychodów i dochodu. Trudno się temu dziwić, gdyż jedynie 14 proc. przedsiębiorców - lokatorów ośrodków dokonało w latach 2013-2015 zgłoszeń w Urzędzie Patentowym, dotyczących wynalazku lub wzoru użytkowego.
Działalność ośrodków innowacji opierała się w dużym stopniu na finansowaniu ze środków publicznych, przy niewystarczającej dbałości o zwiększanie przychodów z prowadzonej działalności. W większości ośrodków w badanym okresie nie doszło do poprawy wyników finansowych. W nieco korzystniejszej sytuacji znajdowało się 12 ośrodków innowacji uczestniczących w realizacji projektów w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (Działanie 5.3). Nadwyżkę przychodów nad kosztami osiągnęło 7 z 12 ośrodków innowacji.
W przypadku pozostałych 14 badanych ośrodków nadwyżkę przychodów nad kosztami wykazało tylko 5 ośrodków.
NIK zwraca uwagę, że wraz z rozwojem działalności ośrodków innowacji finansowanie ze środków publicznych powinno maleć, tymczasem tak się nie działo. Brak wzrostu udziału przychodów, z tytułu wynajmu powierzchni czy innych świadczonych usług w całości przychodów ośrodków, stwarza ryzyko, że w dłuższej perspektywie czasowej część ośrodków nie będzie w stanie utrzymać, a co za tym idzie odnawiać infrastruktury pozostającej w ich dyspozycji.
W ocenie NIK działania Ministra Gospodarki mające na celu stymulowanie współpracy przedsiębiorców z instytucjami otoczenia biznesu nie przyniosły dotychczas znaczącej poprawy stopnia komercjalizacji wyników badań naukowych i wzrostu intensywności wdrażania innowacyjnych technologii w gospodarce. Minister pełnił rolę koordynatora Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki „Dynamiczna Polska 2020”. Ponadto sposób monitorowania Strategii nie zapewniał rzetelnej wiedzy o aktualnym stanie jej realizacji. Izba sygnalizuje ryzyko nieosiągnięcia części założonych efektów w docelowym terminie czyli do 2020 r.
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości właściwie realizowała powierzone jej zadania (określone w Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki) polegające m.in. na udzielaniu wsparcia finansowego, mającego na celu wzmocnienie powiązań pomiędzy przedsiębiorcami, instytucjami otoczenia biznesu oraz ośrodkami badawczymi. Wspierano także klastry tworzone przez małe i średnie przedsiębiorstwa. Dla realizacji tego celu PARP zaangażowała środki pomocowe w łącznej kwocie ponad 5 mld 220 mln zł. NIK podkreśla jednak, że PARP nie została zobowiązana do prowadzenia badań efektywności finansowanych projektów.
Uwagi i wnioski
W ocenie NIK dla właściwego wykorzystania potencjału ośrodków innowacji, w realizacji misji wspierania przedsiębiorców podejmujących i prowadzących działalność innowacyjną, konieczne jest podjęcie następujących działań:
- organy właścicielskie powinny podjąć decyzje dotyczące długookresowej strategii efektywnego wykorzystania majątku ośrodków innowacji, z określeniem skali ich dokapitalizowania w wymagających tego przypadkach;
- ośrodki innowacji powinny efektywniej zarządzać posiadaną infrastrukturą, w tym zwiększać przychody z prowadzonych usług oraz dążyć do zmniejszania udziału środków publicznych w dalszej działalności;
- Minister Rozwoju powinien zdefiniować bariery ograniczające efektywność wykorzystywania potencjału ośrodków innowacji;
- Minister Rozwoju, w konsultacji z PARP, powinien zapewnić instrumenty prawne umożliwiające PARP sprawowanie skutecznej kontroli trwałości projektów realizowanych w ramach Działania 5.3 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka
Ponadto NIK zauważa, że działalność ośrodków innowacji została ukierunkowana na wspieranie przedsięwzięć innowacyjnych podejmowanych głównie przez mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa. Podmioty te charakteryzują się przede wszystkim niewielkim potencjałem ekonomicznym, a co za tym idzie z dużą ostrożnością podejmują ryzyko związane ze wprowadzaniem nowych, dotychczas nie stosowanych technologii, czy też z wchodzeniem na rynek z nowym produktem lub usługą. Mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa mają ograniczoną zdolność ponoszenia kosztów w razie niepowodzeń we wdrażaniu nowych przedsięwzięć.
Mając powyższe na względzie, zdaniem Najwyższej Izby Kontroli, instytucje odpowiedzialne za rozwój przedsiębiorczości innowacyjnej w Polsce winny z uwagą poddać analizie stanowiska wyrażane przez przedstawicieli ośrodków innowacji, którzy poza krytyczną oceną rozwiązań podatkowych, barier w rozwoju przedsiębiorczości innowacyjnej upatrują m.in. w:
- braku instrumentu finansowania projektów wysokiego ryzyka, a zwłaszcza dostępnych i szybkich w realizacji źródeł finansowania dla testowania i opracowywania nowatorskich pomysłów zgłaszanych przez osoby pracujące nad przedsięwzięciem innowacyjnym zmierzającym do wykonania gotowego produktu;
- braku właściwego podejścia do wdrożeń innowacji w Polsce, np. poprzez systemowe wprowadzenie ułatwień w finansowaniu start-upów (np. na poziomie kilku mln zł), realizujących innowacyjne projekty po fazie zalążkowej, a także w postaci stworzenia ogólnopolskiego cyfrowego systemu identyfikacji i oferowania przedsiębiorcom istniejącej bazy laboratoryjnej;
- ograniczaniu wykorzystania infrastruktury ośrodków innowacji wyłącznie do świadczenia usług podmiotom prowadzącym badania naukowe, prace badawczo-rozwojowe lub działalność innowacyjną;
- nieprzekazywaniu parkom technologicznym środków finansowych na działalność, w tym na wsparcie innowacyjnych przedsięwzięć bez obawy o konsekwencje ewentualnego niepowodzenia przedsięwzięć, które zdecydowały się wspomagać.
