Głównym celem każdej kontroli NIK jest ustalenie stanu faktycznego w danym obszarze, jego rzetelne udokumentowanie i dokonanie oceny. Ocena opiera się na sprecyzowanych przez Konstytucję RP i Ustawę o NIK kryteriach kontroli - legalności, gospodarności, celowości i rzetelności. Nie wszystkie kryteria są brane pod uwagę w przypadku kontroli jednostek samorządowych lub innych, zwykle niepublicznych. Działalność organów samorządowych kontrolerzy mogą weryfikować pod kątem legalności, gospodarności i rzetelności. Podmioty niepubliczne w świetle legalności i gospodarności. Wszystkie cztery kryteria obowiązują przy kontroli podmiotów państwowych, np. organów administracji państwowej.
Kryteria kontroli NIK (opis grafiki)
Legalność
Na co zwracają uwagę inspektorzy, weryfikując kontrolowaną działalność pod kątem legalności? Przede wszystkim, czy jest ona prowadzona zgodnie z przepisami obowiązującego prawa. Zarówno tego powszechnego (Konstytucja, ustawy itd.), jak i wewnętrznego (np. określającego zadania i kompetencje zatrudnionych pracowników).
W przypadku kryterium legalności kontrolerzy oceniają więc, czy prawo jest przestrzegane. Jeśli nie, ustalają przyczyny takiego stanu rzeczy oraz przedstawiają wnioski naprawcze.
Gospodarność
Analiza kontrolowanej działalności pod kątem gospodarności ma wskazać, czy pieniądze wykorzystywane były oszczędnie i wydajnie, a nakłady były proporcjonalne do uzyskanych efektów. W razie stwierdzenia szkód kontrolerzy sprawdzają, czy zostały wykorzystane wszelkie możliwości, aby im zapobiec lub ograniczyć ich wielkość.
Rzetelność
W przypadku tego kryterium inspektorzy badają, czy kontrolowani wypełniali swoje obowiązki z należytą starannością, sumiennie i we właściwym czasie. W ramach miary rzetelności oceniane są zachowania pracowników instytucji publicznych. Etos pracowników nie jest formalnie określony przez prawo, mimo to stanowi bardzo ważny element funkcjonowania każdego publicznego organu, zarówno państwowego, jak i samorządowego.
Celowość
Kryterium to stosowane jest tylko w przypadku kontroli jednostek państwowych. Celowość to ocena, czy działania prowadzone przez kontrolowaną jednostkę mieściły się w celach określonych dla niej przez przepisy prawa. Ważne jest także, czy do osiągnięcia założonych celów zastosowano optymalne metody i środki oraz, przede wszystkim, czy założone cele zostały osiągnięte.
