Polskie Radio – więcej rządowych pieniędzy, mniej słuchaczy

Mimo otrzymania dodatkowych środków za utracone wpływy abonamentowe, zrealizowania różnego rodzaju projektów i zwiększenia wydatków na promocję Programu 3 nawet o blisko 1500%, w okresie objętym kontrolą władze Polskiego Radia S.A. nie zdołały zatrzymać spadku słuchalności publicznej rozgłośni, choć taki cel strategiczny sobie postawiły. Z danych przedstawionych przez spółkę wynika, że słuchalność anten stacji jeszcze w 2016 r. wyniosła 17,6%, podczas gdy w 2021 r. już tylko 7,9%. Największy spadek słuchalności odnotowano w tym okresie w przypadku Programu 3 - z 7,9% do 1,9%.

Jak ustaliła Najwyższa Izba Kontroli rosnące w latach 2017-2021 koszty działalności spółki pokrywano środkami z abonamentu i rekompensatami za utracone wpływy. Ich udział w przychodach Polskiego Radia S.A. wynosił od 68% do 83%. Mimo to w 2019 r. spółka poniosła stratę w wysokości 10,4 mln zł, a w 2021 r. niemal ją podwoiła.

Znacznie zmieniła się także struktura przychodów Polskiego Radia S.A. z reklam. Wzrósł udział tych, które zostały sfinansowane przez administrację rządową – z 5% ogółu przychodów do ponad 30%, a także spółek Skarbu Państwa - z powyżej 18% do 25,5%. Najbardziej znaczącymi kontrahentami reklamowymi Polskiego Radia S.A. były w tym czasie: Kancelaria Premiera, Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Ministerstwo Finansów, a w przypadku spółek - Totalizator Sportowy, PKN Orlen i Grupa LOTOS. Temu trendowi towarzyszył spadek pozostałych przychodów reklamowych, zwłaszcza pochodzących od firm komercyjnych – z ok. 76% przychodów ogółem do ok. 43%.

Na funkcjonowanie Programu 3 Polskiego Radia w okresie objętym kontrolą istotny wpływ miały wydarzenia z maja 2020 r. Chodzi o emisję 1998. notowania Listy Przebojów i konfliktu wokół piosenki „Twój ból jest lepszy niż mój”. Z powodu sporu między kierownictwem a pracownikami konieczna była znaczna przebudowa ramówki stacji – niektórym audycjom zapewniono nowych prowadzących, część programów usunięto z anteny, a część zawieszono. Zamiast nich Program 3 emitował muzykę.

Kilka miesięcy później spółka przeprowadziła w trzech stacjach telewizyjnych intensywną kampanię wizerunkową mającą ograniczyć spadek słuchalności Programu 3. W 2020 r. środki na promocję zwiększono o ponad 1200%, a w 2021 r. o niemal 1500% w porównaniu z 2019 r.

W sumie od grudnia 2020 r. do września 2021 r. Polskie Radio przeznaczyło na kampanię reklamową Programu 3 w trzech stacjach telewizyjnych niemal 4,4 mln zł, a mimo to antena wciąż traciła słuchaczy. Podczas gdy w okresie czerwiec-sierpień 2020 r. słuchalność stacji wyniosła 3,9%, to w analogicznym okresie 2021 r. już tylko 1,8% (wg badań audytorium radia zrealizowanych przez firmę Kantar na zlecenie Komitetu Badań Radiowych).

Sytuacja związana z emisją 1998. notowania Listy przebojów Programu 3 miała negatywny wpływ również na działalność Agencji Muzycznej Polskiego Radia. Nie doszło bowiem do premiery płyty wyprodukowanej na 2000. notowanie Listy, mimo kosztów poniesionych z jej wydaniem.

W okresie objętym kontrolą NIK całkowite koszty funkcjonowania Agencji Muzycznej wyniosły ponad 47 mln zł, podczas gdy łączne przychody niecałe 29 mln zł. Zdaniem Izby do uszczuplenia wpływów doprowadziły m.in. decyzje biznesowe kierownictwa Agencji w 2021 r. związane z dystrybucją wydawnictw cyfrowych (plików muzycznych i multimediów).

NIK skontrolowała także wszystkie 17 rozgłośni regionalnych Polskiego Radia i w sprawie byłych prezesów dwóch z nich złożyła doniesienia do prokuratury. W przypadku obecnego Radia Poznań, wówczas noszącego nazwę Radio Merkury, zawiadomienie dotyczy podejrzenia umyślnego popełnienia przestępstwa przez ówczesnego prezesa zarządu stacji, które polegało na wyrządzeniu rozgłośni szkody majątkowej wielkich rozmiarów. Chodzi o niegospodarne wydanie w okresie od 11 marca 2016 r. do 16 lipca 2018 r. w sumie ponad 3,1 mln zł na tzw. rebranding Radia i obchody jego 90-lecia, przez co rozgłośnia straciła płynność finansową.

Drugie zawiadomienie dotyczy Radia Opole i możliwości nieumyślnego wyrządzenia znacznej szkody majątkowej tej spółce w okresie od 3 stycznia 2020 r. do 16 maja 2022 r. przez ówczesnego prezesa zarządu. Szkoda wyniosła ok. 256 tys. zł, a chodzi o wynagradzanie firm zewnętrznych za zlecone usługi doradcze, mimo że ich zakres, w całości lub w części, pokrywał się z zakresem zadań powierzonych m.in. pracownikom i osobom zatrudnionym na umowach. Usługi te dotyczyły konsultowania np. porozumień, monitoringu anteny Radia Opole oraz anten konkurencyjnych rozgłośni lokalnych, organizacji studia festiwalowego przy Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej, a także usług doradczych w zakresie zwiększenia atrakcyjności oferty kulturalnej i nagraniowej studia M (studio analogowe).

NIK przedstawia wyniki kontroli z uwzględnieniem ograniczeń wynikających z ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, a więc dotyczącej tajemnicy przedsiębiorstwa.

Przychody, zyski, straty

Polskie Radio jest zobowiązane do wypełniania misji publicznej, która zgodnie z definicją polega na „oferowaniu całemu społeczeństwu i poszczególnym jego częściom (na zasadach określonych w ustawie o radiofonii i telewizji) zróżnicowanych programów i innych usług w zakresie informacji, publicystyki, kultury, rozrywki, edukacji i sportu, cechujących się pluralizmem, bezstronnością, wyważeniem i niezależnością oraz innowacyjnością, wysoką jakością i integralnością przekazu”. Realizowanie tych zadań wymaga stabilnego, przewidywalnego i adekwatnego do potrzeb poziomu finansowania oraz właściwego zarządzania.

W okresie, którego dotyczyła kontrola NIK, spółki radiofonii publicznej objęte były systemem finansowania mediów publicznych opartym głównie na wpływach pochodzących z opłat abonamentowych. Znaczącą rolę w sytuacji finansowej radiofonii publicznej odgrywały również rekompensaty wypłacane jej z budżetu państwa za wpływy utracone. Miało to związek z przeprowadzoną w 2005 r. nowelizacją ustawy o opłatach abonamentowych, która zwolniła z ich uiszczania m.in. osoby całkowicie niezdolne do pracy czy te, które ukończyły 75 lat.

W okresie objętym kontrolą spółki radiofonii publicznej otrzymały z abonamentu i rekompensat łącznie 2 367 mln zł.

Wpływy abonamentowe wraz z rekompensatą wyniosły w spółce Polskie Radio w poszczególnych latach od 68% do 83% przychodów ogółem. W rozgłośniach regionalnych od 81% do 89%.

W tym czasie przychody spółki Polskie Radio wyniosły w sumie ponad 1,6 mld zł, z tego

• abonament – prawie 843 mln zł,
• rekompensata wraz z nadwyżką – prawie 369 mln zł,
• reklama i sponsoring – ok. 258 mln zł,
• pozostałe przychody własne – niemal 104,5 mln zł,
• środki dla Polskiego Radia dla Zagranicy – niemal 48 mln zł (zgodnie z porozumieniem antena jest współfinansowana przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych).

Jednym z istotnych punktów w budżecie publicznej radiofonii są przychody Agencji Reklamy, które w spółce Polskie Radio wyniosły w badanym okresie ok. 275 mln zł, jednak znacznie zmieniły się ich źródła. Z 18,3% do 25,5% zwiększył się udział przychodów uzyskiwanych od spółek Skarbu Państwa, a z 5% do 30,4% od administracji rządowej.

W odniesieniu do pięciu rozgłośni regionalnych, które osiągnęły najwyższe przychody z tytułu reklamy i sponsoringu w łącznej wysokości niemal 10,5 mln zł, większość wpływów - 61,5% - pochodziło z samorządu terytorialnego.

Zysk netto spółki Polskie Radio wyniósł w 2017 r.  niemal 3 mln zł, w 2018 r.  ok. 15 mln zł, a w 2020 r. ok. 16 mln zł. W 2019 r. rozgłośnia poniosła stratę w wysokości 10,4 mln zł, a w 2021 r. niemal dwukrotnie wyższą - 19,9 mln zł.

W badanym okresie liczba osób zatrudnionych na etatach w tej spółce wzrosła z ok. 1170 (średnio) w 2017 r. do ok.1253 w 2020 r., po czym w kolejnym roku spadła do ok. 1227. Grupa pracowników twórczych (m.in. dziennikarze, wydawcy, obsługa pionu programowego) stanowiła niecałą połowę zatrudnionych (od ok. 45% do ok. 46%).

Przeciętne wynagrodzenie pracowników etatowych wzrosło w latach 2017-2021 o niemal 18% - z ok. 5,4 tys. zł do ponad 6,3 tys. zł, natomiast ich honoraria za wykonane zadania o ponad 40% - z ok. 1,7 tys. zł do ok. 2,4 tys. zł.

W 2020 r. wszystkie 17 rozgłośni regionalnych osiągnęły dodatni wynik finansowy brutto, a w 2021 r. – 16 spółek (PR Lublin odnotowało stratę w wysokości 0,2 tys. zł). W latach 2017-2021 tylko cztery rozgłośnie regionalne zanotowały nieprzerwanie dodatnie wyniki finansowe brutto, w pozostałych naprzemiennie uzyskiwano zysk lub ponoszono stratę.

W tym czasie koszty działalności 18 rad nadzorczych spółek radiofonii publicznej (po trzech członków w każdej radzie) wyniosły w sumie ok.13 mln zł, z tego na wynagrodzenie członków przeznaczono 11,7 mln zł. Koszty działalności 18 rad programowych (po 15 członków w każdej radzie) wyniosły blisko 4,6 mln zł.

Nieprawidłowo wypłacono diety członkom rad programowych spółki Polskie Radio, co wynikało z niewłaściwej interpretacji uchwały Rady Mediów Narodowych.  W 2017 r. zdecydowała ona, że miesięczna dieta dla przewodniczącego rady ma wynosić 500 zł, a dla członka rady 338 zł (za udział w co najmniej jednym posiedzeniu w miesiącu). Spółka wypłacała jednak diety w takiej wysokości za każdą obecność na posiedzeniu, niezależnie od ich liczby w danym miesiącu. Kwota nieprawidłowo wypłaconych diet wyniosła w sumie blisko 83 tys. zł. W 2021 r. zarząd spółki zdecydował, że członkowie rad programowych nie muszą zwracać nadpłaconych diet.

Wskutek niecelowych działań do niegospodarności doszło, zdaniem NIK, w rozgłośni regionalnej w Łodzi. 1 kwietnia 2016 r. przewodniczący rady nadzorczej podpisał z ówczesnym prezesem zarządu umowę o pracę na czas nieokreślony, która dopuszczała możliwość wypłaty odprawy w wysokości trzykrotności miesięcznego wynagrodzenia, w razie odwołania ze stanowiska lub rozwiązania umowy o pracę bez względu na przyczynę (z wyjątkiem naruszenia podstawowych obowiązków). Taki zapis umożliwiał wypłatę odprawy nawet w przypadku rozwiązania umowy na podstawie porozumienia stron.

Część odprawy, która wyniosła w sumie ponad 66 tys. zł. wypłacono prezesowi zarządu jeszcze w 2017 r.  z powodu rozwiązania umowy o pracę w związku ze zmianą przepisów ustawy o zasadach kształtowania wynagrodzeń osób kierujących niektórymi spółkami. Doszło do tego, mimo że w dniu rozwiązania jednej umowy zawarto z prezesem kolejną - o świadczenie usług zarządzania. W dodatku wypłata odprawy miała miejsce w czasie, gdy rozgłośnia borykała się z trudną sytuacją finansową, która w 2017 r. doprowadziła do zaciągnięcia kredytu przez Radio Łódź. Czasowo wstrzymano wówczas wypłaty wynagrodzeń pracownikom (i przekazanie drugiej część odprawy prezesowi zarządu, który otrzymał ją w 2018 r.).

NIK negatywnie ocenia także niewywiązanie się w latach 2018-2021 większości spółek z ustawowego obowiązku dokonywania wpłat na Rządowy Fundusz Rozwoju Dróg (7,5% zysku netto) w łącznej wysokości 2,2 mln zł. Spółki publicznej radiofonii zostały zwolnione z takich opłat dopiero w sierpniu 2022 r., po zmianie przepisów ustawy o Rządowym Funduszu Rozwoju Dróg.

Niegospodarne Radio Poznań

W 2017 r. kiedy to Radio Merkury wróciło do nazwy Radio Poznań, niegospodarność i ryzykowane decyzje podejmowane przez ówczesnego prezesa zarządu rozgłośni zagroziły płynności finansowej stacji, a w kolejnym roku doprowadziły do jej utraty. Mimo że główna księgowa wielokrotnie informowała prezesa o konieczności wstrzymania zbędnych wydatków, zarząd nie zrezygnował z prowadzenia niezrównoważonej polityki finansowej, a zwłaszcza kosztownego proces rebrandingu. Na zmianę wizerunku i obchody 90-lecia rozgłośni Radio Poznań wydało w sumie 3,1 mln, co zdaniem NIK było niegospodarne i pogłębiło trudną sytuację ekonomiczno-finansową spółki.

Nieprawidłowości było jednak więcej. W 2016 r. stacja wydała 25 tys. zł na opracowanie koncepcji programu „poznajPoznan.FM" (jako drugiego programu anteny 102,7 FM), a także ok. 37 tys. zł na stworzenie Zespołu radia „iziPoznań” wraz z uruchomieniem drugiej anteny do 31 marca 2017 r. Umowa została rozwiązana po tym, jak wykonawca nie zrealizował wskazanych w niej prac. W efekcie ówczesny prezes Radia Poznań nie uruchomił programu „poznajPoznan.FM", a kolejne zarządy zaniechały realizacji tego projektu.

W 2017 r., mimo niestabilnej sytuacji finansowej, Radio Poznań wydało także 61,5 tys. zł na opracowanie nowej koncepcji funkcjonowania radia miejskiego MC Radio, które miało zmienić nazwę na Radio POWER. Pieniądze zostały przeznaczone na opracowanie logotypu, jingli i podkładów muzycznych. W 2019 r. w ramach działań naprawczych i restrukturyzacyjnych decyzję o rebrandingu MC Radia zawieszono. Kontynuowanie prac wymagałoby bowiem dalszych wydatków na promocję i wystrój nowego studia. Kolejne zarządy Radia Poznań uznały wdrażanie tych koncepcji za niecelowe. Tym samym spółka nie osiągnęła zakładanego w strategii rebrandingowej celu – w latach 2018-2020 nie pozyskała nowych słuchaczy i nie odmłodziła grupy docelowej. Zdaniem NIK utrzymywanie nierentownego radia miejskiego MC Radio i rezygnacja ze zmiany formuły tego pasma było działaniem niegospodarnym.

Najwyższa Izba Kontroli ma także zastrzeżenia do wydatków Radia Poznań w wysokości niemal 438 tys. zł. W 2017 r. na kompleksową opiekę firmy zewnętrznej nad stroną internetową oraz mediami społecznościowymi ówczesnego Radia Merkury wydano ponad 81 tys. zł, mimo że takie zadanie mieli w zakresie swoich obowiązków pracownicy działu nowych mediów stacji.  W 2018 r. przeznaczono ponad 96 tys. zł na zorganizowanie konferencji spółek radiowych oraz 170 tys. zł na koncert Fortuna V (kończący obchody jubileuszu 90-lecia Radia) w sytuacji, gdy rozgłośnia miała już problemy z utrzymaniem płynności finansowej i bezskutecznie ubiegała się o otwarcie linii kredytowej w banku.

W tym samym roku wydano także niemal 59 tys. zł na cykl szkoleń z zakresu prawa pracy przeprowadzanych w siedzibie radia, o których pracownicy nie zostali poinformowani. W efekcie wzięło w nich udział od sześciu do 14 osób spośród ponad 100 pracowników. W latach 2017-2018 Radio Poznań bez rzetelnej analizy i poza planami inwestycyjnymi wydało również ponad 287 tys. zł, m.in. na urządzenia, które albo nie były wykorzystywane, albo wykorzystywano je sporadycznie. Szafa do losowania nagród warta 7 tys. zł została zdemontowana po kilku miesiącach, sprzęt do produkcji multimedialnej o wartości 109 tys. zł okazał się wadliwy i nie był objęty gwarancją (toczy się sprawa w sądzie), rzadko wykorzystywano cztery kamery, na które radio wydało w sumie niemal 72 tys. zł.

W przypadku Radia Poznań doszło do sytuacji, w której rozgłośnia straciła płynność finansową, a mimo to zarząd nie zrezygnował ze zbędnych wydatków i nadal podejmował ryzyko balansując na granicy wypłacalności. Zdaniem NIK było to działanie ze szkodą dla rozgłośni, dlatego w sprawie ówczesnego prezesa zarządu Izba złożyła zawiadomienie do prokuratury.

Drugie dotyczy Radia Opole. NIK zawiadomiła prokuraturę o możliwości nieumyślnego wyrządzenia znacznej szkody majątkowej spółce przez byłego prezesa spółki (od 3 stycznia 2020 r. do 16 maja 2022 r.). W tym przypadku chodzi o wydanie ok. 256 tys. na wynagradzanie firm zewnętrznych za zlecone usługi doradcze, mimo że ich zakres, w całości lub w części, pokrywał się z zakresem zadań powierzonych m.in. pracownikom i osobom zatrudnionym na umowach.

Nieprawidłowości w zarządzaniu, kontrolerzy NIK stwierdzili także w rozgłośni regionalnej w Łodzi. Prezes zarządu samodzielnie, jednostronnie i wbrew umowie o świadczenie usług zarządzania zmienił sposób rozliczania kosztów paliwa do przydzielonemu mu służbowego samochodu. W latach 2020-2021 na wniosek prezesa złożony do głównej księgowej spółki, wypłacano mu co miesiąc 15,6 tys. zł ryczałtu, choć umowa przewidywała maksymalnie 1,2 tys. zł.

W czterech spółkach zarządy wbrew postanowieniom statutów zaciągnęły zobowiązania, bez uzyskania zgody Rady Nadzorczej. W przypadku rozgłośni regionalnej w Katowicach doszło do tego w sześciu przypadkach, a zaciągnięte zobowiązania przekraczały równowartość 100 tys. euro. Zarząd wyjaśnił to przeoczeniem.

W rozgłośni regionalnej w Olsztynie w czerwcu 2016 r. zawarto umowę na obsługę prawną Rady Nadzorczej, pomimo że w maju taką obsługę zlecono już innemu wykonawcy. Za usługi w ramach umowy z czerwca zapłacono 54 tys. zł.

Na ratunek dziedzictwu narodowemu bez pośpiechu?

Spółka Polskie Radio przechowuje materiały archiwalne będące unikatową częścią narodowego dziedzictwa kulturowego. To nagrania dźwiękowe wytworzone w latach 1926-1993 - muzyczne, słowne i słowno-muzyczne (m.in. audycje Teatru Polskiego Radia). Zapewnienie im należytych warunków przechowywania wynika z ustawy o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach oraz z umowy użyczenia jaką w 2005 r. stacja zawarła z Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie (od 2008 r. Narodowe Archiwum Cyfrowe - NAC).

Kontrola przeprowadzona przez NAC w 2021 r. pokazała jednak, że materiały archiwalne umieszczone w czterech z pięciu magazynów były przechowywane w nieodpowiednich warunkach. Zainstalowany tam system klimatyzacji i wentylacji uniemożliwiał bowiem właściwą regulację temperatury i wilgotności, w efekcie temperatura w magazynach była zbyt wysoka, a wahania i temperatury, i wilgotności zbyt duże.

Dyrektor Archiwum tłumaczyła tę sytuację kwestiami finansowymi - szacunkowy koszt zainstalowania szaf klimatyzacji precyzyjnej we wszystkich pomieszczeniach magazynowych miałby wynieść około 2 mln zł. Zdaniem NIK biorąc pod uwagę przychody spółki, wydanie takiej kwoty na zapewnienie właściwych warunków materiałom wchodzącym w skład narodowego zasobu archiwalnego, nie przekracza możliwości Polskiego Radia.

Z kontroli przeprowadzonej przez Izbę wynika także, że przez ponad cztery lata Polskie Radio nie zneutralizowało skutków zalania glikolem etylowym 112 taśm (wcześniej zrobiono ich kopie cyfrowe) ze zbioru użyczonego przez NAC. Doszło do tego w wyniku awarii klimatyzacji, jednak spółka nie poinformowała o tym Narodowego Archiwum Cyfrowego, choć miała taki obowiązek. Tłumaczono to tym, że nie stwierdzono utraty, uszkodzenia lub zniszczenia materiałów archiwalnych.

Wnioski NIK

W związku z wynikami kontroli NIK skierowała wnioski m.in. do spółek radiofonii publicznej – Polskiego Radio S.A. oraz rozgłośni regionalnych - o zintensyfikowanie ich funkcjonowania poprzez:

• wzmocnienie nadzoru nad realizacją planów programowo-finansowych w zakresie uzyskania zaplanowanych udziałów kategorii audycji;
• zapewnienie realizacji zobowiązań określonych w karcie powinności na lata 2020-2024 w zakresie minimalnych udziałów głównych kategorii audycji;
• wprowadzenie mechanizmów zapewniających skuteczniejszą kontrolę zarządczą nad poszczególnymi komórkami organizacyjnymi spółki w zakresie przestrzegania przepisów prawa i wewnętrznych regulacji;
• objęcie gospodarki finansowej i majątkowej spółek kompleksową kontrolą wewnętrzną i/lub audytem (także zewnętrznym) w celu wczesnego wykrywania potencjalnych naruszeń prawa lub niegospodarności.