NIK negatywnie oceniła działalność Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego (NIW-CRSO), gdyż przeprowadzona kontrola wykazała liczne nieprawidłowości organizacyjne i zarządcze. Proces oceny wniosków, wyłaniania projektów do dofinansowania, a także ich weryfikacji i rozliczania był nierzetelny, a w niektórych przypadkach niezgodny z prawem, niecelowy lub niegospodarny, obarczony ryzykiem korupcji. W dodatku znaczna część nieprawidłowości utrzymywała się stale. Wpłynęło to na ocenę działania NIW jako instytucji niespełniającej wszystkich wymogów celowego i racjonalnego wydatkowania środków publicznych.
Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ma za zadanie wspieranie rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, a także działalności pożytku publicznego i wolontariatu. W okresie od początku 2018 roku do dnia 31 października 2023 r. do NIW-CRSO przekazane zostały środki publiczne w łącznej wysokości ponad 1 mld zł.
Kontrolą objęto okres od 1 stycznia 2021 r. do 24 listopada 2023 r., przy czym uwzględniono fakty i dowody wykraczające poza ten okres, a mające znaczenie dla kontrolowanej działalności. Finansowe rezultaty kontroli tylko w NIW-CRSO wyniosły ponad 16,5 mln zł.
NIK oceniła negatywnie działalność Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w okresie objętym kontrolą w obu zbadanych obszarach, tj.:
- przygotowanie i realizacja programów oraz przeprowadzanie naborów wniosków w ramach tych programów i zawieranie umów dotyczących finansowania i realizacji wybranych projektów,
- rozliczanie, monitorowanie oraz kontrola projektów realizowanych przez beneficjentów.
Podczas kontroli skupiono się na dwóch z zarządzanych przez NIW-CRSO programach, tj. Rządowym Programie Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO (dalej: NOWEFIO) i Rządowym Programie Rozwoju Organizacji Obywatelskich (dalej: PROO) (w latach 2021-2022 NIW-CRSO przeznaczył na realizację programów PROO i NOWEFIO kwotę w wysokości ponad 303 mln zł), zaś kontrolą objęto nie tylko NIW-CRSO, ale również 11 stowarzyszeń i fundacji, które otrzymały środki finansowe z programów realizowanych przez Instytut, tj. w Narodowym Instytucie Cyberbezpieczeństwa, Fundacji asperIT, Fundacji Inicjatyw Społecznych „SAPERE AUDE”, Fundacji e-fektywni.org, Stowarzyszeniu Matecznik Pomocniczości i Dobroci, Fundacji Instytut Poznański, Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich „PISOP”, Fundacji Instytut Suwerennej, Stowarzyszeniu na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia PRO CARPATHIA, Fundacji Polska Wielki Projekt oraz Fundacji Scytia. Kontrole przeprowadzone wśród beneficjentów NIW-CRSO objęły swoim zakresem: wnioskowanie oraz realizację i rozliczanie umów o dotacje projektów finansowanych ze środków Instytutu, a także efekty udzielonego wsparcia.
Nieprawidłowości wskazywały na istotne niedostatki organizacyjne i zarządcze, a w skrajnych przypadkach na działania zagrożone konfliktem interesów i czynnikami korupcjogennymi, co łącznie wpłynęło na ocenę działania NIW-CRSO jako niedającego w tym zakresie racjonalnego zapewnienia, że sposób wydatkowania środków publicznych odpowiadał wymogom, wynikającym z ustawy o finansach publicznych. Zaznaczyć należy, iż znaczna część nieprawidłowości, jakie ustalono podczas kontroli, utrzymywała się stale.
Wybór ekspertów i ocena wniosków, panele ekspertów/komisje konkursowe
W działalności NIW-CRSO w zakresie przeprowadzania naborów i oceny wniosków oraz zawierania umów o dotacje w programach PROO i NOWEFIO wystąpiły nieprawidłowości, wskazujące na wadliwą organizację procesów wyłaniania uzyskujących wsparcie beneficjentów.
NIK zwróciła uwagę na możliwość uzyskania dofinansowania na realizację tożsamych działań z różnych priorytetów czy programów, a także wielokrotne dofinansowanie projektów tych samych lub wzajemnie ze sobą powiązanych podmiotów, co stwarzało ryzyko podwójnego finansowania. Dyrektor NIW-CRSO, pomimo iż miał tego świadomość, nie stworzył mechanizmu unikania ryzyka podwójnego finansowania tych samych zadań. NIK wskazała kilka przykładów, w których wystąpiło prawdopodobieństwo takiego ryzyka, np. rozliczenie przez jedną z fundacji stworzenia strony internetowej w dwóch realizowanych projektach, czy też pozyskanie przez inną fundację środków na zatrudnienie specjalisty ds. CSR w dwóch projektach, w oparciu o takie samo uzasadnienie.
NIW-CRSO nie badał również powiązań kapitałowych i osobowych pomiędzy podmiotami otrzymującymi dofinansowanie. Skrajnym przypadkiem było kilkukrotne dofinansowanie przez NIW-CRSO trzech organizacji, w których wystąpiły powiązania osobowe, a także pomiędzy ww. organizacjami, a właścicielem lokalu, w którym wszystkie miały swoje siedziby lub prowadziły działalność. Co więcej, wspomniany lokal znajdował się bloku mieszkalnym, nie był np. otwartą przestrzenią coworkingową, ani nie należał do publicznego centrum organizacji pozarządowych, a każda z organizacji rozliczała w ramach dotacji koszty najmu tego lokalu.
Zidentyfikowane w toku kontroli nieprawidłowości odnosiły się także do poszczególnych etapów oceny wniosków, począwszy od wyboru ekspertów, gdzie NIK zwróciła uwagę na brak sformalizowania i transparentności metod w zakresie przydzielania wniosków do oceny merytorycznej, czy dokonywanie ocen przez ekspertów niecechujących się bezstronnością, czy też działających bez umowy.
Zasadniczo współpraca NIW-CRSO z ekspertami wylosowanymi do przeprowadzenia eksperckiej oceny merytorycznej odbywała się na podstawie umów cywilnoprawnych, do których załącznikiem było oświadczenie o bezstronności. Jednak w zakresie wyboru ekspertów Dyrektor NIW-CRSO nie opracował i nie wdrożył skutecznego systemu, zapewniającego uniknięcie ryzyka wystąpienia konfliktu interesów, co doprowadziło do tego, że wnioski przekazywane były do oceny ekspertom w konkursach, w których wnioski te składały podmioty powiązane z tymi ekspertami. W ocenie NIK dopuszczanie przez NIW-CRSO do oceny wniosków ekspertów związanych z innymi podmiotami, ubiegającymi się w tych samych konkursach o dofinansowanie, było działaniem podważającym zasadę obiektywizmu, bezstronności oraz rzetelności oceny, wyboru i przyznania dofinansowania w ramach dotacji z PROO i NOWEFIO. NIW-CRSO nie dokonywał wstępnej weryfikacji wniosków, czy oświadczeń ekspertów o bezstronności pod kątem ewentualnego wystąpienia konfliktu interesów, co było przyczyną nieprawidłowości w postaci oceny wniosku przez eksperta, który nie wyłączył się z oceny merytorycznej, pomimo pozostawania z podmiotem ubiegającym się o dotację w takim stosunku prawnym lub faktycznym, że mogło to budzić uzasadnione wątpliwości co do zachowania przez niego bezstronności. Powyższa sytuacja nie została zidentyfikowania przez NIW-CRSO, a więc nie nałożono na eksperta kary umownej za brak wyłączenia się.
W NIW-CSRO nie opracowano procedur wyboru ekspertów do oceny merytorycznej wniosków, a przydział ich do oceny był losowy. Nie wprowadzono również dodatkowych mechanizmów oceny wniosków złożonych przez podmioty ponownie ubiegające się o dotację. Choć było to zgodne z dokumentacją konkursową, to zdaniem NIK, nie korespondowało z celami do jakich Instytut został utworzony tj.: zwiększanie zaangażowania obywateli i organizacji obywatelskich w życiu publicznym, wzrost liczby inicjatyw oddolnych. Opisane zaniechania ze strony NIW-CRSO doprowadziły do powstawania takich skrajności, jak np. sytuacja, w której organizacja za środki publiczne otrzymane od NIW-CRSO kupiła nieruchomość, na której utrzymanie nie posiadała środków, co później w kolejnym wniosku w ramach innego konkursu organizowanego przez NIW-CRSO, przedstawiała jako uzasadnienie udzielenia jej dotacji na utrzymanie nieruchomości.
W toku kontroli, wśród poddanych analizie 72 kart eksperckiej oceny merytorycznej, było pięć przypadków braku rzetelności NIW-CRSO w zakresie weryfikacji dokonywanych ocen. Stwierdzono również przypadki, iż trzech spośród 10 ekspertów oceny merytorycznej wybranych do szczegółowego badania prowadziło ocenę nie mając podpisanej umowy z NIW-CRSO.
Podczas oceny wniosków NIK zidentyfikowała przypadki stosowania w konkursach realizowanych w programie NOWEFIO edycja 2021 i edycja 2022 pozaustawowych/nadrzędnych kryteriów oceny, tzn. NIW-CRSO stosował podczas oceny wniosków w ramach programu rządowego NOWEFIO, trzystopniową, literową „ogólną/łączną ocenę pomysłu” (ocena A, B lub C), co było niezgodne z przepisami.
NIK wskazuje na nieprawidłowe mechanizmy również w zakresie oceny, wyboru wniosków i ustalania list rankingowych przez komisje konkursowei panele ekspertów Były przypadki podnoszenia albo obniżania punktacji niektórym wnioskom, w odniesieniu do uprzednich ocen ekspertów. W konkursach NOWEFIO edycja 2021 i edycja 2022 wystąpiły przypadki zmiany „ogólnej/łącznej oceny pomysłu” (abstrahując od jej pozaustawowego charakteru) z A na B, co w praktyce uniemożliwiło tym projektom uzyskanie dofinansowania. Co wymaga wyraźnego podkreślenia wymaga to, że dokonanie zmiany ocen następowało w sposób arbitralny i nieudokumentowany, na co wskazują protokoły z posiedzeń. Efektem podnoszenia punktacji było ustalenie jednolitej wartości punktowej, równej progowi punktowemu niezbędnemu do uzyskania dofinasowania lub maksymalnej wartości punktowej. Powodowało to usunięcie poza listy projektów rekomendowanych do dofinansowania niektórych wniosków, które po eksperckich ocenach merytorycznych znajdowały się na tych listach albo zmniejszenie kwot dotacji dla projektów dotychczas znajdujących się na listach. W toku kontroli zidentyfikowano odpowiednio 25 i 47 takich przypadków (nieprawidłowe ustalenie odpowiednio niższej i wyższej punktacji, niż wynikająca z oceny merytorycznej ekspertów) w czasie sześciu różnych posiedzeń na przestrzeni dwóch lat, co w ocenie NIK świadczyło o systemowym charakterze nieprawidłowości w wyżej opisanych działaniach NIW-CRSO. Podmiotom, którym komisje konkursowe i panele ekspertów ustaliły w nieprawidłowy sposób oceny wyższe niż wynikające z oceny eksperckiej przyznano dofinansowanie w łącznej wysokości ponad 14 mln zł.
NIK uważa, że opisany mechanizm nie tylko nie zapewniał, że wszystkie wyłonione projekty w jak największym stopniu odzwierciedlały cele PROO i NOWEFIO, ale podobnie jak w przypadku nieprawidłowości w zakresie wyboru ekspertów oceniających wnioski, stwarzał wysokie ryzyko korupcji.
NIW-CRSO - nadzór nad realizacją, kontrola projektów i sprawozdawczość
Nadzór nad realizacją projektów i weryfikacja przekazywanych przez beneficjentów sprawozdań ograniczały się praktycznie wyłącznie do czynności formalnych i wykonywane były głównie na podstawie oświadczeń, przy niewielkim pozyskiwaniu i szczątkowej analizie materiałów źródłowych, ograniczonym zastosowaniu analizy ryzyka i marginalnej liczbie przeprowadzonych kontroli – dlatego też były w ocenie NIK iluzoryczne. W efekcie tego NIW-CRSO nie miał realnej, popartej dokumentami wiedzy co do tego, na co beneficjenci otrzymujący środki publiczne je wydawali i czy wydatki te dokonywane były w sposób celowy i oszczędny.
Dyrektor NIW-CRSO nie doprowadził do ukształtowania w umowach zawieranych z beneficjentami zasad konkurencyjnego i przejrzystego wyboru wykonawców dostaw i usług finansowanych ze środków publicznych pochodzących z dotacji. Umowy powinny były zapewniać zachowanie zasady konkurencyjności i minimalnych standardów transparentności, zwłaszcza w przypadku nabywania usług reklamowych, doradczych, eksperckich, szkoleniowych itp., a także minimalizować ryzyko udzielania zleceń i nabywania usług od członków zarządów poszczególnych beneficjentów, czy osób z nimi powiązanych. Przy czym w odniesieniu do wskazanych powyżej ryzyk, należy wyraźnie podkreślić, że NIW-CRSO ich nawet nie identyfikował, ani w trakcie realizacji projektów, ani na etapie ich rozliczania.
Przykładem powyższego był stwierdzony w fundacji Narodowy Instytut Cyberbezpieczeństwa(dalej: NCI) znaczny udział w realizacji finansowanego zadaniaosób oraz podmiotów powiązanych z kontrolowaną fundacją lub z Prezesem Zarządu tej fundacji w szczególności byli to: sam Prezes, małżonka Prezesa Zarządu, była członek Zarządu, członek Rady Nadzorczej innej fundacji, w której Prezesem był Prezes NCI, czy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w których wspólnikiem oraz Prezesem Zarządu był Prezes Zarządu NCI. Udział wskazanych osób i podmiotów w realizacji zadań projektu, mierzony wielkością wydatków na ich rzecz, w odniesieniu do łącznej wartości kosztów projektu za lata 2020-2022, wyniósł ok. 50%, w tym ok. 58% za 2020 r., ok. 77% za 2021 r. oraz ok. 41% za 2022 r. NIK zauważa, że poszczególne osoby i podmioty realizujące działania projektu świadczyły kilka różnych usług na rzecz skontrolowanej fundacji, w szczególności:
- Prezes Zarządu świadczył usługi na kwotę ok. 88 tys. zł w zakresie: koordynatora fundacji, specjalisty ds. zarządzania kapitałem zewnętrznym, pracownika administracyjnego, produkcji podcastów i wideoblogów;
- małżonka Prezesa Zarządu świadczyła usługi na kwotę ponad 48 tys. zł w zakresie: koordynatora fundacji, specjalisty ds. zarządzania kapitałem zewnętrznym, pracownika administracyjnego, wynajmu biura dla fundacji, projektu aranżacji i dostosowania przestrzeni biura do potrzeb fundacji;
- była członek Zarządu fundacji świadczyła usługi na kwotę prawie 26 tys. zł w zakresie: koordynatora fundacji, specjalisty ds. zarządzania kapitałem zewnętrznym, pracownika administracyjnego;
- zaś spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w których wspólnikiem oraz Prezesem Zarządu był Prezes Zarządu NCI, świadczyły usługi na kwotę ok. 54 tys. zł, w zakresie: wynajmu biura fundacji, produkcji podcastów i wideoblogów, czy zadań specjalisty ds. zarządzania kapitałem zewnętrznym.
NIK wskazała również, że umowy zawierane z beneficjentami nie przewidywały zabezpieczeń przed zbywaniem zakupionych nieruchomości po upływie pięciu lat od dnia ich nabycia lub innych adekwatnych rozwiązań w tym zakresie. Co więcej, NIW-CRSO nie prowadził wykazu nieruchomości nabywanych przez beneficjentów ze środków przekazywanych im przez NIW-CRSO. Sposób wykorzystywania nieruchomości finansowanych lub współfinansowanych ze środków pochodzących z NIW-CRSO po zakończeniu realizacji zadania pozostawał zatem poza zainteresowaniem Instytutu.
Obowiązki sprawozdawcze beneficjentów określone w rozporządzeniu Przewodniczącego Komitetu do spraw Pożytku Publicznego w sprawie wzorów ofert i ramowych wzorów umów dotyczących realizacji zadań publicznych oraz wzorów sprawozdań z wykonania tych zadań były znikome – przede wszystkim nie obligowały beneficjentów do przekazywania NIW-CRSO wraz ze sprawozdaniem jakichkolwiek dokumentów źródłowych, takich jak faktury, rachunki, umowy. Pomimo takiego ukształtowania przepisów, brak było w ocenie NIK sprawiedliwienia dla niepodejmowania przez Instytut adekwatnych działań weryfikujących, że środki publiczne wydawane były celowo i gospodarnie, a wydatki ponoszono zgodnie z umową o dofinansowanie, zwłaszcza, że umowy przewidywały prawo żądania przez NIW-CRSO, aby beneficjenci w wyznaczonym terminie przedstawiali dodatkowe informacje, wyjaśnienia oraz dowody do sprawozdań.
Co należy podkreślić, pozyskiwanie przez NIW-CRSO dokumentów potwierdzających poniesione wydatki (w części lub w uzasadnionych przypadkach w całości) powinno było wynikać, zdaniem NIK, z opartego o analizę ryzyka systemu oceny sprawozdań i weryfikacji ponoszonych przez beneficjentów wydatków, której NIW-CRSO nie opracował i nie wdrożył.
NIW-CRSO przeprowadzał minimalną liczbę kontroli realizowanych projektów, tzn. 22 kontrole PROO, FIO i NOWEFIO w roku 2022, choć samych umów w ww. konkursach tylko w 2021 zawarto ponad tysiąc. Objęte szczegółowym badaniem kontrolnym NIK, prowadzone przez NIW-CRSO postępowania kontrolne były realizowane z naruszeniem terminów określonych w regulacjach wewnętrznych.
Osobą ponoszącą odpowiedzialność za stwierdzone w toku kontroli nieprawidłowości był Dyrektor NIW-CRSO pełniący swoją funkcję w okresie objętym kontrolą, który kierował działalnością Instytutu i podejmował decyzje we wszystkich sprawach niezastrzeżonych dla Rady NIW-CRSO. Opisane w wystąpieniu pokontrolnym nieprawidłowości, które zaistniały zarówno w procesie oceny wniosków, wyłaniania beneficjentów i udzielania im dotacji, jak również w zakresie monitorowania i kontroli realizowanych projektów, a zwłaszcza rozliczeń udzielonego dofinansowania, wynikały w dużej mierze z istotnych mankamentów organizacyjnych i zarządczych, za które odpowiadał Dyrektor. Ponadto niektóre z działań Dyrektora były nielegalne, w szczególności w zakresie wyboru do dofinansowania części wniosków oraz w zakresie zatwierdzania rozliczania większości dotacji. Izba zauważa także, że znaczna część nieprawidłowości, jakie ustalono w ramach kontroli, miało charakter stale utrzymujących się dysfunkcji, z których część NIK stwierdziła już w ramach kontroli przeprowadzonej w NIW-CRSO w roku 2019. Należy podkreślić, że udzielane kontrolerom przez Dyrektora wyjaśnienia były często niepełne lub niemerytoryczne, co dowodziło braku wiedzy na temat realizowanych przez Instytut działań. Wskazywało także na wydatkowanie środków publicznych w oparciu o nielegalny i nierzetelny proces wyboru ofert, obarczony istotnymi ryzykami korupcjogennymi, zaś sprowadzenie czynności nadzorczych do gromadzenia oświadczeń, a nie rzetelnej weryfikacji realizacji projektów przez beneficjentów.
Powyższe ustalenia wskazały, że Dyrektor NIW-CRSO nie dawał rękojmi prawidłowego procesu oceny i wyboru wniosków przeznaczonych do dofinansowania ze środków publicznych, monitorowania i kontroli realizowanych projektów oraz rozliczenia udzielonego dofinansowania – co uzasadniało sformułowaną w wystąpieniu pokontrolnym ocenę Najwyższej Izby Kontroli, wskazującą na niezasadność zajmowania stanowiska przez Dyrektora NIW-CRSO w okresie objętym kontrolą.
NIK odnotowuje, iż Minister do spraw społeczeństwa obywatelskiego, Przewodnicząca Komitetu ds. Pożytku Publicznego w dniu 3 marca 2024 r. odwołała ze stanowiska ówczesnego Dyrektora Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego.
NIK w wystąpieniu pokontrolnym skierowanym do Dyrektora NIW-CRSO przedstawiła 19 wniosków odnoszących się do poszczególnych aspektów wykonywania zadań jednostki lub konkretnych uzasadnionych działań.
W dniu 9 kwietnia 2024 r. nowo powołany Dyrektor NIW-CRSO poinformował o sposobie wykorzystania wniosków pokontrolnych, w tym m.in. o:
- opracowaniu i wdrożeniu w Instytucie mechanizmów pozwalających na weryfikację ryzyk podwójnego dofinansowania tych samych zadań przez beneficjentów;
- wprowadzeniu zmian w regulaminach konkursów, zapewniających maksymalną transparentność procesu wyłaniania ofert;
- zakończeniu do połowy 2024 r. współpracy z ekspertami zaangażowanymi do oceny i przeprowadzeniu transparentnego naboru na ekspertów, gwarantującego zaangażowanie do oceny osób o wysokim poziomie wiedzy i doświadczenia w obszarze społeczeństwa obywatelskiego;
- rozpoczęciu prac nad przygotowaniem transparentnej oraz minimalizującej ryzyko wystąpienia konfliktu interesów procedury przeprowadzania paneli ekspertów oraz komisji konkursowych;
- przygotowaniu wewnętrznej procedury weryfikowania i rozliczania sprawozdań z wykorzystania dotacji, pozwalającej na zapewnienie, że środki publiczne są wydawane w sposób celowy i oszczędny, z zachowaniem zasady uzyskiwania najlepszych efektów z danych nakładów;
- przeprowadzaniu ilości kontroli w skali adekwatnej do liczby podpisanych umów, a także prowadzeniu kontroli doraźnych natychmiast po zidentyfikowaniu możliwych nieprawidłowości;
- dodaniu we wzorach umów o dofinansowanie, począwszy od edycji 2024 poszczególnych programów zapisów nakładających na beneficjentów wymogi w zakresie dokonywania przez nich konkurencyjnego i przejrzystego wyboru wykonawców dostaw i usług finansowanych ze środków pochodzących z dotacji, w przypadku gdy do wyboru takich wykonawców nie mają zastosowania przepisy ustawy Prawo zamówień publicznych;
- utworzenie Rejestru nieruchomości zakupionych z dotacji udzielonych przez NIW-CRSO i wprowadzeniu we wzorze umów dotacyjnych zakazu zbywania takich nieruchomości przez 15 lat.
Wyniki kontroli w fundacjach i stowarzyszeniach
W pozostałych kontrolach jednostkowych czterech spośród jedenastu skontrolowanych beneficjentów zostało ocenionych przez NIK negatywnie (Fundacja e-fektywni.org, Fundacja AsperIT, Fundacja Inicjatyw Społecznych „Sapere Aude” oraz Stowarzyszenie Matecznik Pomocniczości i Dobroci), dwóch pozytywnie (Stowarzyszenie Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich „PISOP” oraz Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”), zaś w odniesieniu do pięciu pozostałych beneficjentów Izba sformułowała ocenę w formie opisowej.
NIK oceniła negatywnie działalność Fundacji e-fektywni.org w zakresie dotyczącym wykorzystania i rozliczania dwóch umów o dotacje projektów o łącznej wartości prawie 829 tys. zł. Ustalono, że Fundacja niezgodnie z założeniami zawartych umów udokumentowała osiągnięcie pięciu wskaźników rezultatu, mających wpływ na rozliczenie dotacji, w tym w stosunku do dwóch nie posiadała potwierdzenia ich osiągnięcia na zadeklarowanym w sprawozdaniu końcowym poziomie. Fundacja niezgodnie z przeznaczeniem wydatkowała kwotę ponad 21 tys. zł, a w wyniku błędnej kwalifikacji dwóch wydatków pobrała dotację w nadmiernej wysokości (w kwocie prawie 8 tys. zł). Ponadto niewłaściwie wydatkowała środki w wysokości ok. 16 tys. zł na wynagrodzenie koordynatorów jednego z zadań, bowiem w co najmniej 31 przypadkach zastosowano wyższe stawki za godzinę świadczenia usługi niż wynikające z wniosku o finansowanie. Kontrolerzy wskazują również przypadek niegospodarnego wydatkowania kwoty niemal 5 tys. zł na usługi mentoringu, które nie zostały zrealizowane. Praktyką w Fundacji było zawieranie przez Prezesa Zarządu Fundacji umów z samym sobą – z jednej strony działał bowiem on jako organ Fundacji, a z drugiej jako osoba prowadząca jednoosobową działalność gospodarczą. Wypłacone i rozliczone w ten sposób wynagrodzenie Prezesa wyniosło prawie 64 tys. zł. W ocenie NIK, powyższe naruszało wynikający z Kodeksu cywilnego zakaz dokonywania czynności prawnych z samym sobą. Ponadto Fundacja nie w pełni prawidłowo wywiązywała się z obowiązków informacyjnych w zakresie dotyczącym oznaczenia informacją – co do źródła finansowania – materiałów wytworzonych lub sprzętu/wyposażenia zakupionego ze środków dotacji. Stwierdzone w toku kontroli przypadki naruszenia tego obowiązku stanowią, w ocenie NIK, przesłankę do naliczenia Fundacji przez NIW-CRSO kary umownej w łącznej wysokości co najmniej 89,7 tys. zł. Ponadto Fundacja nieprawidłowo dokumentowała wydatki rozliczane w ramach dotacji.
NIK negatywnie oceniła także działalność Fundacji AsperIT w zakresie realizacji i rozliczania przez tego beneficjenta pięciu umów o dotacje w łącznej wysokości blisko 2 mln zł. Niezgodnie z przeznaczeniem wydatkowano środki publiczne w łącznej wysokości niemal 40 tys. zł na dwa realizowane zadania (ze środków pochodzących z dotacji przeznaczonej na inny cel). Kontrola NIK wykazała również sfinansowanie i rozliczenie przez Fundację wydatków niekwalifikowanych (niespełniających kryteriów refundacji), z uwagi m.in. na brak ich właściwego udokumentowania czy nieobjęcia umowami z NIW w chwili ich poniesienia, w łącznej wysokości ponad 71 tys. zł. Podobnie jak w Fundacji e-fektywni.org, stwierdzono przypadki kształtowania wynagrodzenia byłego Prezesa Zarządu Fundacji AsperIT w sposób naruszający zakaz dokonywania czynności prawnych z samym sobą, a łączna wysokość poniesionych wydatków w związku z powyższym naruszeniem wyniosła ponad 153 tys. zł. Również w tej Fundacji wystąpiły przypadki niedopełnienia obowiązku informacyjnego, poprzez nieoznakowanie materiałów wytworzonych i sprzętu zakupionego ze środków pochodzących z dotacji, co w ocenie NIK stanowi przesłankę do naliczenia Fundacji kary umownej w wysokości co najmniej 24 tys. zł. NIK stwierdziła również, że Fundacja niedostatecznie dokumentowała wydatki rozliczane w ramach dotacji, co w ocenie NIK, niekorzystnie wpływało na przejrzystość wydatkowania środków publicznych. Prezes Zarządu Fundacji nie przedłożył w toku kontroli NIK kompletnej dokumentacji świadczącej o osiągnięciu zaplanowanych wskaźników rezultatu, które zostały zadeklarowane w sprawozdaniach z realizacji zadań. Uniemożliwiło to potwierdzenie przez NIK, że Fundacja prawidłowo wykonała umowy zawarte z NIW i osiągnęła wszystkie zadeklarowane efekty.
Negatywnie oceniona została także działalność Fundacji Inicjatyw Społecznych „Sapere Aude” w zakresie realizacji i rozliczania czterech umów o dotacje w łącznej wysokości ponad 2 mln zł. Fundacja sfinansowała i rozliczyła wydatki w łącznej wysokości blisko 305 tys. zł, które NIK uznała za niekwalifikowalne - brakowało właściwego ich udokumentowania, bądź nie uzyskano z nich efektów w okresie kwalifikowalności. Fundacja wykazała także w sprawozdaniu z realizacji jednego z zadań kwotę o 1 tys. zł wyższą, niż wynikająca z ewidencji księgowej, co przy jednoczesnym braku zwrotu tej kwoty do NIW-CRSO oznaczało pobranie dotacji w nadmiernej wysokości. W toku realizacji jednego z zadań doszło także do niegospodarnego wydatkowania środków z dotacji w wysokości 8 tys. zł – wydatek dotyczył szkolenia, które trwało ok. 1,5 godziny. NIK wskazała również, że dowody księgowe dokumentujące wydatkowanie tych środków opisywano w sposób niezgodny z postanowieniami zawartych z NIW-CRSO umów, jak i wymogami wynikającymi z ustawy o rachunkowości.
W odniesieniu do Fundacji Narodowy Instytut CyberbezpieczeństwaNajwyższa Izba Kontroli ustaliła, że co prawda Fundacja realizowała działania określone w umowie zawartej z NIW-CRSO, jednakże nie była w stanie przedstawić dokumentów potwierdzających wykonanie niektórych mierników realizacji działań. Ponadto kontrola NIK wykazała przypadki rozliczenia niekwalifikowalnych wydatków oraz brak udokumentowania niektórych wydatków. NIK zwróciła uwagę na fakt, iż ponad 50% całego budżetu projektu wydatkowano na wynagrodzenia i usługi świadczone przez Prezesa Fundacji i osoby lub podmioty bezpośrednio z nim powiązane. Niezgodnie z Regulaminem konkursu oraz zawartą z NIW-CRSO umową, Fundacja wydatkowała kwotę ponad 48 tys. zł, w tym kwotę prawie o 25 tys. zł wyższą niż wynikało to z umowy na rzecz Prezesa Zarządu Fundacji, co stanowiło pięciokrotne przekroczenie wysokości wynagrodzenia planowanego. Fundacja w większości wytworzonych materiałów medialnych umieszczała stosowne logotypy, czy informacje o źródle finansowania, jednak w ramach jednego artykułu oraz w 12 podcastach na platformie Spotify brak było takiego oznaczenia, co w ocenie NIK stanowi przesłankę do nałożenia kar umownych w kwocie 63 154 zł. Fundacja nie złożyła sprawozdania częściowego z realizacji działań w 2022 r., a sprawozdania częściowe za lata 2020 i 2021 r. zostały złożone po terminie, natomiast sprawozdanie końcowe nie zawierało, w zakresie rozliczenia finansowego, informacji z realizacji całego projektu. NIK oceniła, że środki publiczne z ww. projektu nie przyczyniły się do rozwoju instytucjonalnego Fundacji, poprawy stabilności finansowej, wzrostu zatrudnienia w Fundacji, a także nie umożliwiły samodzielnej realizacji zadań statutowych.
Wyraźnie należy podkreślić, iż ustalenia kontroli wykazały, że czterej wyżej opisani beneficjenci byli ze sobą powiązani (m.in. osobą Prezesa Zarządu trzech z tych Fundacji), a także trzech z nich prowadziło działalność pod jednym adresem. W latach 2019-2022 złożyli oni łącznie 16 wniosków o dofinansowanie do NIW-CRSO i tylko w jednym przypadku wniosek nie został zakwalifikowany do realizacji. W sumie NIW-CRSO dofinansował 15 projektów czterech ww. Fundacji na łączną kwotę ponad 6 mln zł.
Najwyższa Izba Kontroli negatywnie oceniła także działalność Stowarzyszenia Matecznik Pomocniczości i Dobroci, które wbrew zakazowi wynikającemu z przepisów ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie przekazało realizację znacznej części (65% wartości, na kwotę 71 548 zł) zadania publicznegopodmiotowi trzeciemu, jakim było Stowarzyszenie Lokalna Grupa Rybacka Obra-Warta. Co więcej, na fakturze stwierdzono braki w opisie źródła finansowania wydatku, a także błędy w jej treści, co skorygowano dopiero w toku kontroli. NIK ustaliła ponadto, że księgi rachunkowe prowadzone i przechowywane były poza siedzibą Stowarzyszenia, bez wymaganego zgłoszenia do właściwego miejscowo Urzędu Skarbowego, co było niezgodne z ustawą o rachunkowości. Stowarzyszenie nie poinformowało NIW-CRSO o istotnych zmianach związanych z realizacją projektów, a także nie sporządziło sprawozdania cząstkowego za 2022 r. w ramach realizacji jednego projektu w wersji akceptowalnej przez NIW-CRSO.
Ocena działalności Fundacji Scytia sformułowana została w sposób opisowy. Fundacja realizowała projekty finansowane z dotacji NIW-CRSO, których zakres był zgodny z celami określonymi w statucie, a wydatki w ramach realizacji projektów, ponosiła w terminach określonych w umowach. W jednym projekciestwierdzono realizację innych działań niż wskazane w umowie, z kolei w innym nie udokumentowano wykazanych w sprawozdaniu wartości trzech wskaźników rezultatów. Stwierdzone nieprawidłowości dotyczące wydatkowania otrzymanych z NIW-CRSO środków finansowych polegały w szczególności na:
- dokonaniu zapłaty kwoty ponad 60 tys. zł za program komputerowy pomimo, że przedmiot umowy nie został zrealizowany zgodnie z postanowieniami umowy i nie został pisemnie odebrany przed dokonaniem zapłaty przez Fundację, a którego ponad dwuletnie wykorzystanie nie zostało potwierdzone w formie wydruków oraz nieudostępnionego do oglądu podczas kontroli NIK ze względu na trwające prace serwisowe;
- nienależytym udokumentowaniu poniesionych wydatków na łączną kwotę ponad 27 tys. zł, przez co uniemożliwione było jednoznaczne powiązanie ich z realizowanymi projektami (w tym zakup usług szkoleniowych bez wskazania listy uczestników, czy zaświadczeń o ich ukończeniu, a także koszty wynajmu samochodów i zakupu paliwa bez opisania na jakich trasach, kiedy i przez kogo były te samochody używane);
- dokonywaniu wydatków za zakupy dóbr i usług niezwiązanych z projektem lub nieuwzględnionych w kosztorysie na łączną kwotę niemal 24 tys. zł (w tym przekroczono zaplanowaną w budżecie kwotę kosztów najmu siedziby, czy zakupu laptopów, a także sfinansowano koszt kursów i studia podyplomowe, dla osób nieuczestniczących w realizacji projektu oraz niebędących pracownikami Fundacji).
Z naruszeniem zapisów statutu Fundacji, dotyczących reprezentacji, Prezes Zarządu Fundacji zawarł dwie umowy na realizację usług informatycznych w kwocie ponad 68 tys. zł, a 16 umów skutkujących zatrudnieniem członków Zarządu w łącznej kwocie prawie 220 tys. zł nie zostało poprzedzone uchwałą Rady Fundacji, pomimo takiego wymogu określonego w Statucie.
W toku przeprowadzanych czynności kontrolnych stwierdzono również brak oznakowania logotypami NIW-CRSO wybranego do oględzin sprzętu i wyposażenia. Stwierdzono także, że w Fundacji prowadzono ewidencję wyposażenia z naruszeniem ustawy o rachunkowości, bowiem zawierała ona nieprawdziwe dane dotyczące liczby laptopów zakupionych ze środków jednego z projektów oraz nie wskazywała miejsca użytkowania tego sprzętu.
Ocena działalności Fundacji Instytut Poznański została sformułowana również w formie opisowej. Zrealizowane umowy o udzielenie dotacji odzwierciedlały założone w nich cele, wskaźniki i efekty. Fundacja prowadziła wyodrębnioną dokumentację finansowo-księgową oraz ewidencję księgową dla wszystkich zadań, a wydatki ponoszone były w okresach wskazanych w umowach zawartych z NIW-CRSO. Jednak Fundacja niezgodnie z zapisami regulaminów konkursów oraz zawartymi z NIW-CRSO umowami wydatkowała kwotę prawie 8 tys. zł, w tym kwota blisko 3 tys. zł związana z zakupem biletów lotniczych została poniesiona przed określonym w umowie terminem realizacji zadania, kwota 4 tys. zł (dodatkowe wynagrodzenie koordynatorów projektów) przekroczyła limit wydatków określony dla danego działania we wnioskach o dofinansowania, a kwotę 1 tys. zł Fundacja wydatkowała pomimo tego, iż takiego rodzaju wydatku nie przewidziano we wniosku o dofinansowanie.
Ustalenia kontroli wykazały także, że jedno (z siedmiu objętych badaniem) sprawozdanie zostało wysłane po terminie określonym w umowie, a w dwóch przypadkach Fundacja dokonała zwrotów niewykorzystanych środków po terminach określonych w umowach, co skutkowało zapłatą odsetek w wysokości 60 zł. Ponadto, niezgodnie z postanowieniami odpowiednich regulaminów konkursu PROO - 1a Edycja 2020 i PROO-4 Edycja 2020 Fundacja nie występowała do NIW-CRSO o zgodę na dokonanie wydatków w ramach przesunięć poszczególnych pozycji budżetu (dotyczyło to odpowiednio kwot ok. 2 tys. zł i ok. 3 tys. zł), co było sprzeczne z regulaminami konkursów.
W ramach realizacji projektu Fundacja dokonała zakupu nieruchomości za kwotę 1,2 mln zł, przy czym ze środków otrzymanych z NIW-CRSO przeznaczono na ten cel kwotę ponad 180 tys. zł, z Instytutu Dziedzictwa Myśli Narodowej im. Romana Dmowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego kwotę 1 mln zł, zaś ze środków własnych Fundacji kwotę niespełna 24 tys. zł. Zakupiona nieruchomość była wykorzystywana na organizację spotkań oraz debat. Kontrola NIK wykazała, że w tym samym roku, w którym dokonano tego zakupu beneficjent podpisał z NIW-CRSO kolejną umowę na dofinansowanie, w której w opisie podano, że organizacja nie ma środków na pokrycie bieżących opłat.
Powyższe świadczy, w ocenie NIK, że zakup przez Fundację Instytut Poznański nieruchomości ze środków publicznych nie tylko nie poprawił stabilności jej funkcjonowania, ale ją osłabił, a biorąc pod uwagę systemową słabość i nieudolność NIW-CRSO w zakresie koordynacji i nadzoru nad udzielanym wsparciem, uczynił z ww. beneficjenta stałego konsumenta środków publicznych.
W opisowy sposób Najwyższa Izba Kontroli dokonała także oceny działalności Fundacji Polska Wielki Projekt. Fundacja terminowo wywiązywała się z obowiązków dotyczących składania sprawozdań z realizacji umów oraz zwrotu niewykorzystanych części dotacji. Nie zawsze jednak prawidłowo stosowała się do przepisów prawa i postanowień umów zawartych z NIW-CRSO, określających m.in. sposób realizacji poszczególnych zadań oraz zasady wydatkowania na ten cel środków dotacji. Stwierdzone nieprawidłowości w tym zakresie dotyczyły m.in.:
- wydatkowania środków dotacji w kwocie prawie 24 tys. zł z naruszeniem postanowień umowy określających termin realizacji zadania publicznego bądź termin, do którego mogą być ponoszone koszty kwalifikowalne zadania;
- nieprzestrzegania postanowień regulaminów, w oparciu o które zawarte zostały umowy, określających tryb postępowania w przypadku zamiaru wprowadzania przez beneficjenta zmian w zakresie realizacji poszczególnych zadań (niewymagających aneksowania umowy z NIW-CRSO);
- nieprowadzenia wyodrębnionej ewidencji księgowej dotyczącej wydatków dokonywanych ze środków dotacji przekazanych przez NIW-CRSO.
Ponadto Fundacja, pomimo osiągnięcia w 2021 r. jedynie ok. 33 % średniej wartości wskaźników rezultatu w przypadku jednej z umów, nie wystąpiła do Dyrektora NIW-CRSO o określenie wysokości kwoty dotacji podlegającej zwrotowi.
Najwyższa Izba Kontroli dokonała w formie opisowej oceny działalności Fundacji Instytut Suwerennej, stwierdzając że cztery objęte kontrolą projekty zostały zrealizowane we wszystkich istotnych aspektach zgodnie z postanowieniami zawartych umów oraz ich aneksami. Jednakże w jednym z projektów - Pomoc dla nowych NGO. Budowa Federacji III sektora, dotychczasowe działania i osiągnięte rezultaty stwarzają ryzyko nieosiągnięcia założonych wskaźników na koniec realizacji projektu. Kontrolowane wydatki zostały poniesione zgodnie z zawartymi umowami o udzielenie dofinansowania, na cele związane z realizowanymi projektami i w okresach wskazanych w poszczególnych umowach, spełniały również wymogi kwalifikowalności.
Stwierdzone nieprawidłowości dotyczyły m.in.:
- braku zgłoszenia do NIW-CRSO zwiększenia wydatków na łączną kwotę ok. 3 tys. zł w dwóch kategoriach budżetowych w zadaniu Podlaskie Lokalnie NOWEFIO 2021-23;
- nieterminowego przekazania trzech (z ośmiu) sprawozdań z realizacji zadań;
- nieopisania w jednym (z ośmiu) sprawozdaniu z wykonania zadania przesunięć w budżecie dokonanych na etapie realizacji projektu.
Ze środków pochodzących z dotacji udzielonej przez NIW-CRSO Fundacja nabyła 3/5 udziału we współwłasności nieruchomości wraz z Fundacją „w Dobrym Tonie” za kwotę 600 tys. zł. Łączna wartość nieruchomości wyniosła 1 mln zł. Po dokonaniu zakupu, nastąpił podział budynku na odrębne lokale, a współwłasność została zniesiona. W momencie zakończenia kontroli Fundacja była samodzielnym właścicielem lokalu budynku wraz z pomieszczeniami przynależnymi o łącznej powierzchni blisko 154 m2.
Najwyższa Izba Kontroli pozytywnie oceniła działalność Stowarzyszenia Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich „PISOP” oraz Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”. Uzyskane dotacje były wydatkowane zgodnie z harmonogramami i w wysokościach przewidzianych w umowach oraz zgodnie z przeznaczeniem określonym we wnioskach. Stowarzyszenia prowadziły wyodrębnioną dokumentację finansowo-księgową oraz ewidencję księgową dla wszystkich realizowanych zadań. W wyniku realizacji zawartych umów osiągnięto założone w nich cele i efekty.
Warto w tym miejscu wskazać, że Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”, jako jedyny z kontrolowanych przez NIK beneficjentów, opracowało procedurę wyłaniania wykonawców dostaw lub usług finansowanych ze środków przekazanych przez NIW-CRSO.
Najwyższa Izba Kontroli, mając na uwadze liczbę stwierdzonych nieprawidłowości oraz ich znaczenie dla bieżącej działalności NIW-CRSO, skierowała do Minister do spraw Społeczeństwa Obywatelskiego, Przewodniczącej Komitetu ds. Pożytku Publicznego, pismo w trybie ustawy o NIK dotyczące wyników kontroli w NIW-CRSO. Jednocześnie w tożsamym trybie NIK powiadomiła odrębnie Dyrektora NIW-CRSO o kluczowych kwestiach i problemach wynikających z ocen i wniosków dotyczących poszczególnych beneficjentów, w tym o kwotach dotacji mogących podlegać obowiązkowi dochodzenia zwrotu.
W dniu 9 kwietnia 2024 r. obecny Dyrektor NIW-CRSO poinformował NIK o sposobie wykorzystania uwag oraz wykonania wniosków pokontrolnych oraz o podjętych przez Instytut działaniach. W NIW-CRSO m.in. zainicjowano działania w celu zmniejszenia ryzyka podwójnego finansowania, a także wprowadzono zmiany organizacyjne w Instytucie umożliwiające jego pracownikom weryfikowanie informacji we wskazanym powyżej zakresie. Dyrektor Instytutu poinformował o planowanym zakończeniu współpracy z ekspertami zaangażowanymi do oceny wniosków i przeprowadzeniu transparentnego naboru. Wskazał również na wprowadzenie w procedurach zmian w zakresie kryteriów oceny, czy też weryfikowania i rozliczania sprawozdań z realizacji projektów, w tym m.in. poprzez obowiązek wykazywania przypadków nabywania towarów lub usług od osób najbliższych. Zaplanowane zmiany obejmą też wzory umów, m.in. w zakresie uniemożliwienia sprzedaży nieruchomości przez okres 15 lat. W odniesieniu do jednostkowych beneficjentów, u których kontrola NIK wykazała nieprawidłowości Dyrektor zobowiązał się do przeprowadzenia kontroli, określenia kwoty zwrotu, czy złożenia wyjaśnień.
Ponadto w dniu 22 maja 2024 r. Zastępca Dyrektora NIW-CRSO wskazał na dodatkowe czynności, które Instytut zobowiązuje się podjąć w stosunku do beneficjentów, u których stwierdzone zostały nieprawidłowości w kontrolach jednostkowych, tj. wydanie decyzji w sprawie zwrotu środków, czy podejmowanie działań w celu egzekucji należności.
Po zakończeniu kontroli NIK skierowała obszerne zawiadomienie do prokuratury o podejrzeniu popełnienia przestępstwa w NIW-CRSO.
